فصل سوم

چارچوب نظری

۳-۱- مقدمه

هدف اصلی نظریه تبین است. عموما قدرت نظریه به قابلیت آن برای گردآوری میزان زیادی از افکار سازمان یافته و اطلاعات مرتبط با یک مسئله­ خاص بستگی دارد و بدین ترتیب نظریه ­ها افکار را دقیق­تر نموده و آن­ها را برای استفاده در یک لحظه­ خاص آماده می­سازند (اسکیدمور، ۳۲:۱۳۷۵). بنابراین استفاده از آراء و نظریات اندیشمندان در مطالعات و به ویژه مطالعات جمعیتی امری لازم و ضروری است و به محقق کمک شایانی خواهد نمود. لذا در این بخش، برخی از نظریات جمعیت شناختی که پیرامون موضوع مرگ و میر است را بیان خواهیم کرد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۳-۲- مروری بر نظریات موجود

۳-۲-۱- نظریه­ ارتباط توسعه اجتماعی –اقتصادی با میزان مرگ و میر

تفاوت در مرگ و میر بین گروه ­های مختلف اجتماعی و اقتصادی امروز به خوبی شناخته شده است. معمولا تحقیق در این زمینه بر ارتباط بین داده ­های سرشماری و نظام ثبت وقایع حیاتی تکیه دارد. سرشماری اطلاعاتی در مورد ویژگی­های فردی به دست می­ دهند و نظام ثبت وقایع حیاتی اطلاعاتی درباره بازماندگی، مرگ و میر و مهاجرت را بیان می­ کنند. ابن خلدون اولین کسی است که به مسائل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با جمعیت به طور واضح اشاره دارد. از نظر او رشد جمعیت در دوره­­های مساعد و شکوفایی قدرت اقوام، افزایش و در دوره­ های نامساعد و افول اقوام، کاهش پیدا می­ کند (ابن خلدون، ۱۳۶۹: ۵۸۲). این نظریه وجود توسعه اجتماعی و اقتصادی را امری مهم در کاهش مرگ و میر می­داند.
خطر مرگ و میر به خصوص مرگ و میر کودکان در شرایط اقتصادی و اجتماعی بالاتر، به علت وجود تغذیه مناسب­تر و اقدامات بهداشتی کافی، کاهش می­یابد، شرایط اقتصادی مطلوب و مناسب­تر باعث افزایش امید به زندگی، بهبود عملکرد نیروی کار فعال، ارتقاء سطح استاندارد­های زندگی و هزینه­ کودکان ( از جمله آموزش ، تفریح ….) و هزینه سالمندان ( از جمله تامین اجتماعی ، بهداشت روان و…) می شود (عمران،۱۹۷۱: ۵۳۱-۵۳۰). قبل از شروع مرحله انتقالی مرگ و میر، عوامل اقتصادی و اجتماعی تاثیر چندان اساسی بر میزان مرگ و میر نداشتند. به بیان دیگر عدم تساوی اجتماعی، دخالت چندان اساسی در میزان مرگ و میر طبقات فقیر و غنی نمی کرد. پزشکی به شکل غیر موثر خود باعث می­شد که حتی فقیرانی هم که به آن امکانات دسترسی نداشتند از این بابت چیزی از دست ندهند (پرسا، ۱۳۷۴ :۳۵).
سازمان ملل متحد نیز تعدادی از شاخص­ های اجتماعی –اقتصادی از جمله درآمد سرآنه، نسبت افزایش واحد مسکونی ساخته شده به افزایش خانوار، هزینه سرانه برای آموزش هر محصل در هر مقطع و را جهت تفکیک کشور­های توسعه یافته، کشورهای درحال توسعه و کشورهای کمتر توسعه یافته را مشخص کرده است (ملل متحد˓۱۹۸۹: ۲۶۰-۲۴۱). موسلی و چن^[۳۰] ، بر این باورند که، عوامل اقتصادی- اجتماعی درقالب سطوح سه گانه اجتماع، خانواده و فرد از طریق عوامل بی­واسطه­ای چون عوامل مرتبط با باروری مادران، آلودگی محیطی، تغذیه ناکافی، صدمات و آسیب­ها و مقاومت فردی در مقابل بیماری­ها باعث کاهش مرگ و میر می­ شود (آقا^[۳۱]˓۲۰۰۰: ۲۰۰).
از نظر کولی^[۳۲]و هاور^[۳۳]، در مناطق با توسعه اقتصادی بالاتر که افراد دسترسی بیشتری به امکانات و ابزار و وسائل دارند و شهرنشینی وسعت بیشتر یافته و درآمد سرانه زیادتر می­ شود، خرید و فروش بازار پر رونق­تر شده و فرد گرائی و تکنولوژی بیشتر و حمل و نقل و ارتباطات در سطح بالاتر است و افراد در شرایط بهداشتی و پزشکی بهتری هستند و از غذای کافی و سالم، مسکن مناسب و آموزش، آب بهداشتی و بهسازی فاضلاب­ها برخورددار هستند. بطور کلی استانداردهای زندگی در سطح بالاتری است و نرخ مرگ و میر نسبت به مناطق بدون امکانات بطور چشمگیری متفاوت است و در این جامعه امید به زندگی در افراد بالاتر است (گلدشیدر^[۳۴]، ۱۹۷۹، ۶۵-۶۴). در مورد کشورهای در حال توسعه بر این عقیده­اند که کاهش مرگ و میر و ورود به مرحله انتقال مرگ و میر تحت تاثیر رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی درون زا نبود، بلکه ارتباط با کشورهای پیشرفته صنعتی و وارد کردن تکنیک درمان و کنترل بیماری­ها از این کشورها عامل تعیین کننده در این زمینه بوده است. به بیان دیگر، کاهش مرگ و میر بیشتر ناشی از عوامل برون زا و کمتر تحت تاثیر رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی این جوامع بوده است. پس از فراهم شدن امکانات تولید گسترده واکسن و دارو در سال­های پس از جنگ جهانی دوم، به ویژه دهه ۱۹۶۰-۱۹۵۰، امکانات مربوط به ریشه کنی، پیشگیری و تا حدودی درمان بیماری­های همه گیر در اختیار کشورهای مختلف قرار داده شد. این امر به کاهش عمومی مرگ و میر، حتی در مناطقی که شاخص­ های توسعه چندان چشمگیر نبود، منجر شد. دیویس و آریاگا^[۳۵] در تحقیقات خود در آمریکای لاتین به این نتیجه رسیدند که در کشورهای آمریکای لاتین تا قبل از سال ۱۹۳۰ کاهش مرگ و میر کاملا در ارتباط با توسعه اقتصادی – اجتماعی بوده است، اما از سال ۱۹۳۰ به بعد این رابطه تغییر کرده و کاهش مرگ و میر بیشتر تحت تاثیر عوامل بهداشتی و درمانی عمدتا وارداتی صورت گرفته است (میرزائی،۱۳۷۱: ۳۰).
همچنین بین شاخص­ های اقتصادی – اجتماعی با سطح مرگ و میر رابطه­ای دوطرفه و متقابل است. یعنی همان گونه که توسعه اقتصادی و اجتماعی سطح مرگ و میر را تنزل می­دهد، تنزل سطح مرگ و میر نیز همراه با سالم شدن محیط است و به نوبه­ی خود از طریق ارتقاء کارائی افراد سبب تسریع توسعه اقتصادی – اجتماعی خواهد شد. افزایش امید به زندگی در بدو تولد نتیجه کاهش میزان مرگ و میر ناشی از بیماری­های مختلف است. کاهش میزان مرگ و میر از طریق بهبود در عوامل بلافصل و بهبود در عوامل بلافصل از طریق عوامل بینابین و بالاخره بهبود در عوامل بینابین محصول توسعه اقتصادی – اجتماعی و پیشرفت در تکنیک­های بهداشتی و درمانی می­باشد.

۳-۲-۲- نظریه­ فرهنگ

شخصیت فرهنگی یک جامعه، نه تنها بر میزان توالد آن اثر می­ گذارد، بلکه در میزان بازماندگی و بقای اعضای آن نیز تأثیر دارد. بسیاری از مرگ و میرها به طور مستقیم نتیجه حوادث محیطی، ورشکستگی اقتصادی، جنگ و سایر حوادث ناگواری است که خارج از کنترل قربانیان قرار دارد. پس از وارسی آثار آب و هوا، محیط زیستی و حوادث ناگوار طبیعی و ساخته دست انسان در می­یابیم که قسمت اعظم مرگ و میر­ها، به گسترش و طبیعت شکل­ گیری آداب فرهنگی مربوط می­ شود. تقریبا در تمام دنیا، جوامع با به کارگیری روش­های شناخته شده و تائید شده، برای نگاه داشتن مرگ و میر در پائین­ترین حد ممکن تلاش می­ کنند، ولی این تلاش­ها غالبا به طور ناآگاهانه، به وسیله بسیاری از آداب و رسوم سنتی که ظاهرا بی ضررند، ضایع و بی اثر می­ شود.
الگوهای فرهنگی و رفتاری که متاثر از آداب و رسوم، عقاید و باورهاست می ­تواند تأثیراتی مثبت و یا منفی بر سلامتی فرد و از آن طریق بر سطح مرگ و میر داشته باشد. اهمیت دادن و رغبت جامعه به جنبه­ های مثبت و موافق با سلامتی و بهداشت در نحوه­ برخورد جامعه با عادات و گرایش­های مضر و مغایر با سلامت و بهداشت در قالب معیارها و ارزش­های عقیدتی و فرهنگی نقش به سزائی در فرهنگ بهداشتی جامعه و در نتیجه بر سطح مرگ و میر دارند. فراگیر شدن و ارتقای سطح سواد و تحصیلات نیز از جنبه­هایی است که از طریق الگوهای فرهنگی و رفتاری مناسب می ­تواند بر سطح بهداشت و مرگ و میر تاثیر داشته باشد مطالعات چند دهه­ اخیر نشان می­دهد که بین سواد و تحصیلات مادران با سطح مرگ و میر نوزادان رابطه­ای نزدیک وجود دارد و با ارتقاء سطح فرهنگی مادران، سطح مرگ و میر نوزادان و اطفال به طور معنی داری کاهش می­یابد (میرزائی ، ۱۳۸۴: ۵۸).
پلانک^[۳۶] فرانسوی نشان می­دهد که تأثیر شرایط اجتماعی روی مرگ و میر نه فقط مربوط به عوامل اجتماعی درآمد و عایدات، بلکه مربوط به سطح فرهنگی نیز می­ شود )عسکری، ۱۳۸۳: ۲۴۲). عوامل اجتماعی و فرهنگی روی سلامت، بیماری و مرگ و میر انسان­ها اثر داشته و دارد (کامیر^[۳۷]، ۱۹۷۱: ۷۷).
“همل"در مقاله­ای تحت عنوان ارائه تئوری فرهنگ برای جمعیت شناسی بیان می­ کند که: فرهنگ می ­تواند تبیین کند که چرا افراد یا جوامعی که به ظاهر از نظر اقتصادی در شرایط یکسان به سر می­برد ولی از نظر آداب و رسوم و زبان متفاوت هستند، در زمینه ­های دموگرافیک، متفاوت عمل می­ کنند. فرهنگ می ­تواند توضیح دهد، چرا جمعیت یک منطقه در طول زمان از نظر دموگرافیک، یکسان عمل می­ کند، هر چند شرایط اقتصادی آنان تغییر می­یابد. بکارگیری فرهنگ، به عنوان مبنای تحلیل، می ­تواند زمینه ­های تبیین را به سطحی بالاتر ارتقاء دهد"(همل^[۳۸]،۱۹۹۰: ۴۵۵).

۳-۳ - چارچوب نظری

در این پژوهش جهت بررسی تحلیل فضایی آمار تصادفات و سرانه مرگ و میر ناشی از تصادفات از نظریه ارتباط توسعه اجتماعی– اقتصادی با مرگ و میر و نظریه­ فرهنگ استفاده شده است. مطالعات و بررسی­ها نشان می­دهد که رشد استفاده از وسایل نقلیه موتوری مهم­ترین عامل در بروز تصادفات جاده­ای است. رشد به کار گرفتن وسایل نقلیه موتوری که توأم با رشد اقتصادی و افزایش سطح درآمد سرانه است، معمولا افزایش تصادفات جاده­ای را به همراه خواهد داشت. این موضوع از آنجا ناشی می­ شود که رشد اقتصادی باعث افزایش بهره برداری از خدمات حمل و نقل و به تبع آن افزایش تعداد سفرها خواهد شد، که در صورت عدم رعایت مقررات و نکات ایمنی، رشد فزاینده­ای را در تعداد تصادفات شاهد خواهیم بود. این نظریه توسعه اجتماعی- اقتصادی را امری مهم در کاهش مرگ و میر می­داند، امروزه در جوامع گوناگون اعم از توسعه یافته و در حال توسعه، توسعه اجتماعی-اقتصادی باعث ازدیاد مرگ و میر شده است .اتومبیل و وسایل حمل و نقل یکی از مظاهر توسعه یافتگی جوامع می­باشد که امروزه به قاتل انسان تبدیل شده است. حتی ابتلاء به بیماری­هایی نظیر ناراحتی­های قلبی، سرطان و ذات الریه که گیدنز به آن­ها اشاره کرده نیز در اثر افزایش سطح توسعه می ­تواند بوجود بیاید یعنی با گسترش تکنولوژی و افزایش توسعه ­یافتگی وسایل حمل و نقل نیز افزایش می­یابد که هم آلودگی را در پی دارد و هم سوانح و هم استرس ناشی از حوادث خود موجب بوجود آمدن یا تشدید بیماری­های جسمی و روحی در اشخاص می­ شود.

توزیع خسارات عموما به وسیله­ عوامل اقتصادی - اجتماعی تحت تأثیر قرار می­گیرد. کشورهای فقیر سهم نامتناسبی از خسارات و مرگ و میر را نسبت به سایر کشورها متحمل می­شوند. در داخل کشورهای فقیر، مردم فقیر از سهم بالاتر خسارات و تلفات ناشی از حوادث جاده­ای و در داخل کشورهای ثروتمند افراد از طبقه­ی ضعیف اقتصادی- اجتماعی نسبت به گروه ­های درآمدی بالا از مرگ و جراحات جاده­ای بیشتری رنج می­برند. این عدم تجانس در خسارات و تلفات میان کشورها و گروه ­های مختلف اقتصادی- اجتماعی در داخل کشور­ها مشکل نابرابری جهانی در مقوله ی سلامت را به تصویر می­کشد. مشکلاتی که می ­تواند از طریق سیاست تمرکز بر روی ایمنی جاده­ها و توجه به گروه ­های آسیب پذیر مورد توجه قرار گیرد. تلفات با افزایش درآمد سرانه رشد می­یابد و در واقع در این مرحله از رشد اقتصادی، ناوگان وسایل نقلیه نیز افزایش می­یابد که عامل اصلی افزایش تعداد تصادفات و تلفات ترافیکی است. در سطوح بالای درآمد که رشد سرانه مالکیت خودرو کندتر می­ شود نرخ کشته­های ترافیکی کاهش می­یابد. گیدنز^[۳۹] معتقد است که، احتمال ابتلا به بیماری­های سخت نظیر ناراحتی­های قلبی، سرطان­ها و ذات الریه به شدت از ویژگی­های اجتماعی تأثیر می پذیرد و هر چقدر افراد از زمینه اجتماعی مرفه­تری برخوردار باشند، احتمال اینکه در مرحله­ ای از زندگی از بیماری­های جدی رنج ببرند کمتر خواهد بود )گیدنز، ۱۳۷۳: ۱۱). مطابق با نظریه­ فرهنگ قسمت اعظم مرگ و میر ها، به گسترش و طبیعت شکل گیری آداب فرهنگی مربوط می­ شود. اهمیت دادن جامعه به آموزش در زمینه ایمنی و کنترل ترافیک و نهادینه کردن قوانین و مقررات عبور از راه ­ها هم توسط راننده گان و هم عابرین پیاده در قالب معیارها و ارزش­های عقیدتی و فرهنگی نقش به سزائی در فرهنگ بهداشتی جامعه و در نتیجه بر سطح این نوع از مرگ و میر خواهد داشت. فراگیر شدن و ارتقای سطح سواد و تحصیلات نیز از جنبه­هایی است که از طریق الگوهای فرهنگی و رفتاری مناسب می ­تواند بر کاهش میزان تصادفات و مرگ و میر ناشی از آن تاثیر داشته باشد.

۳-۴- مدل مفهومی و تجربی تحقیق

عوامل جمعیتی
تعداد مطلق جمعیت
تراکم جمعیت
سهم جمعیت از کشور
عوامل اجتماعی
درصد بی­سوادی
سرانه مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری – برون شهری)
عوامل اقتصادی
میزان مالکیت خودرو
درجه توسعه یافتگی

عوامل محیطی
سرانه راه اصلی
سرانه راه فرعی
طول راه اصلی
طول راه فرعی

شکل ۳-۱- مدل مفهومی و تجربی تحقیق

۳-۵- فرضیه ­های تحقیق

فرضیه پاسخی موقتی به پرسش آغازین تحقیق است که به تدریج در جریان مطالعات اکتشافی و آماده ­سازی چارچوب نظری مسأله تحقیق اصلاح شده است. برای درک ارزش این پاسخ لازم است آن را با داده ­های حاصل از مشاهده، مقابله داد و در هر حال درستی یا نادرستی این پاسخ را باید با واقعیات آزمود (کیوی^[۴۰]، .( ۵۵ : ۵۷۵
بر اساس الگوی نظری^[۴۱] ترسیم شده، فرضیات پژوهش به شرح زیر ارائه می­گردد:

• • بین تعداد جمعیت و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین سهم جمعیت از کشور و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین تراکم جمعیت و و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین درصد بی­سوادی و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین سرانه­ی مالکیت خودرو و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین سرانه­ی راه بر حسب نوع (اصلی– فرعی) و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین نوع راه (اصلی – فرعی) و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

• • بین درجه توسعه یافتگی و سرانه­ی مرگ و میر ناشی از تصادفات (درون شهری و برون شهری) رابطه وجود دارد.

فصل چهارم

روش تحقیق

۴-۱- مقدمه

مطالعات و تحقیقات اجتماعی را می­توان بر اساس ملاک­ها و معیارهای مختلفی دسته بندی کرد. انتخاب یک روش یا تکنیک خاص همواره بستگی به شرایط دارد (رفیع پور،۱۳۸۲: ۱۷). روش در یک پژوهش علمی نقش اساسی دارد و پژوهشگر را در نیل به حقیقت و گریز از خطا یاری می­دهد دکارت روش را راهی می­داند که به منظور دستیابی به حقیقت در علوم باید پیمود (ساروخانی، ۱۳۸۰: ۲۴).

۴-۲- روش تحقیق

انتخاب یک روش یا تکنیک خاص همواره بستگی به شرایط دارد (رفیع پور،۱۷:۱۳۸۲). روش تحقیق در هر پژوهش با توجه به موضوع مشخص می­ شود. در این تحقیق موضوع مورد مطالعه تجزیه و تحلیل فضایی آمار تصادفات و سرانه مرگ و میر ناشی از تصادفات می­باشد. این تحقیق بر اساس نوع داده ­های جمع آوری شده، تحقیقی کمی است. مطالعات کمی به بررسی­هایی اطلاق می­ شود که امکان گردآوری مجموعه اطلاعات قابل مقایسه­ ای را از واحدهای مورد مطالعه داشته باشد (طالب،۱۳۸۰: ۲۳). روش به کار گرفته شده در این پژوهش روش اسنادی یا تحلیل ثانویه است. این روش یک مشاهده­ غیر مستقیم است که بر اساس آن شناخت از طریق جمع آوری اسناد و مدارک صورت می­گیرد و پژوهنده مستقیما با واقعیت در تماس نیست (ساروخانی، ۱۳۷۲: ۲۱۸). به علاوه، روش­های اسنادی در زمره­ی روش­ها یا سنجه­های غیر مزاحم و غیر واکنشی به شمار می­آیند. به این دلیل که، هنگام استفاده از دیگر روش­ها نظیر مشاهده، مصاحبه و … مشکل اساسی جمع آوری اطلاعات است و حال آن که به هنگام کاربرد روش­های اسنادی اطلاعات موجودند (همان،۲۵۷).