فعالیتها و فرایندها

اسکریم و آمیدون، ۱۹۹۷، هالساپل و جوشی، ۲۰۰۰، داونپورت و همکاران، ۱۹۹۸، بات، ۲۰۰۰، وانگ و اسپینوال، ۲۰۰۵، رحمان و همکاران، ۲۰۱۰، والمحمدی، ۲۰۱۰٫

مشوقهای محرک

داونپورت و همکاران، ۱۹۹۸، لیبویتز، ۱۹۹۹، یحیی و گاح، ۲۰۰۲، هاسچیلد و همکاران، ۲۰۰۱، وانگ و اسپینوال، ۲۰۰۵، رحمان و همکاران، ۲۰۱۰، والمحمدی، ۲۰۱۰٫

منابع

هالساپل و جوشی، ۲۰۰۰، داونپورت و والپل، ۲۰۰۱، وانگ و اسپینوال، ۲۰۰۴، وانگ و اسپینوال، ۲۰۰۵٫

آموزش

هوراک، ۲۰۰۱، یحیی و گاح، ۲۰۰۲، مکادم، ۲۰۰۱، وانگ و اسپینوال، ۲۰۰۵، والمحمدی، ۲۰۱۰٫

الگوبرداری

درو، ۱۹۹۷، اودیل و گرایسون، ۱۹۹۸، دی و وندرلر، ۱۹۹۸، مافت و همکاران، ۲۰۰۳، هانگ و همکاران، ۲۰۰۶، چانگ، ۲۰۰۶، والمحمدی، ۲۰۱۰٫

بخش دوم- مبانی نظری فشار روانی

واژه کاوی استرس

واژه نامه علوم رفتاری ولمان (۱۹۷۳) فشار روانی را نوعی فشار جسمی یا روانی تعریف می کند که موجب تغییراتی در دستگاه عصبی^[۵۰] خود مختار می شود. فشار روانی نوعی وضعیت فشار زا است که مطالبات بی حد و حصر بر فرد تحمیل می کند. بعضی اوقات ممکن است فشار روانی بیش از توان سازگاری موجود زنده باشد. در کتاب فرهنگ روانشناسی، کلمه ی فشار روانی (stress) به معنی فشار روانی، تنیدگی، استرس، فشار هیجانی^[۵۱]، تنش، فشار روحی، تکیه (صدا) و فشار به کار رفته است (خداپرست، ۱۳۷۹: ۳۶۸).
ولی اصطلاح فشار روانی در کتاب فرهنگ جامع روانشناسی روانپزشکی اصطلاحی است که در طب و زیست شناسی^[۵۲] به طور گوناگون به کار گرفته شده است: گاهی به معنی یک رویداد یا موقعیتی که تأثیر مضر بر ارگانیسم دارد و گاهی به معنی تنش روانشناختی ناشی از این رویدادها و موقعیت ها است. به مفهوم دقیق هر چیزی که در تمامیت زیست شناختی ارگانیسم اختلال^[۵۳] به وجود آورد و شرایطی ایجاد کند که ارگانیسم طبیعتاً از آن پرهیز می کند، فشار روانی شمرده می شود.
فشار روانی ممکن است به صورت محرک های فیزیکی، عفونت و واکنش های آلرژیک و نظایر آن باشد، یا به صورت تغییر کلی در جو اجتماعی - روانی. فرق آن ها در این است که اولی یک عامل فشار روانی زای فیزیولوژیکی است که از طریق هیپو تالاموس^[۵۴]، غده ی فوق کلیوی و سلسله اعصاب سمپاتیک و با ترشح هورمون های مختلف تأثیر می گذارد، دومی نه تنها با قدرت تهدیدی که اصولاً در عامل فشار روانی زا نهفته است، بلکه با کیفیت درک شخص از آن عامل ارتباط دارد (پور افکاری، ۱۳۸۳: ۴۵).
از نظر پزشکی، استرس، «میزان استهلاک جسمانی»است (اشتاین متز، ۱۳۷۷: ۹).
فشار روانی در و اقع نوعی اضطراب، فشار روحی، خستگی، نگرانی، وحشت و ترس است. فشار روانی موجب بروز انواع بیماری ها، افسردگی، ناراحتی و رنج می شود (نایک، ۱۳۸۳: ۱۲).
به عنوان یک پدیده روحی و روانی، فشار روانی حالتی است که اکثر ما در زندگی روزانه چه در محیط خانواده و چه در اجتماع و محیط کار آن را تجربه می نماییم و این تجربه، منجر به نتایج گاه مثبت و گاه منفی می گردد (اشتاین متر، ۲۰۰۰، ۹).
هانس سلیه فشار روانی را چنین تعریف می کند: «فشار روانی یک پاسخ غیر اختصاصی است که بدن در مقابل درخواست هایی که با آن مواجه می شود از خود نشان می دهد» (هنری لو، ۱۳۷۱: ۲۵).
از کلمه استرس^[۵۵] یا (فشار روانی) زیاد استفاده می شود و در این دوره زمانی که ما زندگی می‏کنیم این کلمه به صورت نشانه^[۵۶] و لقب این عصر در آمده است. در سال های آتی ممکن است عصر ما نه به عنوان «عصر فن آوری پیشرفته» بلکه به عنوان «دوران فشارهای روانی» تلقی شود.
هر فردی در زندگی خود فشار روانی را تجربه کرده است، از کشاورز روستایی گرفته تا یک مادر عامی یا مدیر بلند پرواز یک شرکت تجاری. انسان در سراسر تاریخ فشار روانی را تجربه کرده است، در حقیقت فشار روانی بخش جدایی ناپذیر زندگی آدمی است که در خلال قرن ها در آیینه ی هنر و ادبیات^[۵۷] به تصویر کشیده شده است (آبلارد^[۵۸]، ۲۰۰۳: ۱۲۳).
گسترش فشار روانی در جامعه به شیوه های گوناگون در گفتار ما جلوه گر می شود، شما ممکن است بگویید «احساس کوفتگی، فرسودگی^[۵۹]، فشار، تنش^[۶۰]، وحشت زدگی^[۶۱]، سستی و نگرانی^[۶۲] می کنم». این عبارت ها حکایت از آن دارند که فشار روانی در زندگی همه ما وجود دارد. در زندگی روزانه فشار روانی به شکل های گوناگون جلوه گر می شود:
پاسخ توأم با تحکم^[۶۳] و خشم به یک پرسش بی غرض، سردردی شدید پس از یک روز کار سخت و طاقت فرسا یا راننده ای که به هنگام راه بندان روی فرمان اتومبیل خود رنگ می گیرد. موارد بالا از جمله فشارهای روانی بهنجارند. اما در اغلب موارد چنان چه فشار روانی شدت و دوام بیشتری یابد مردم دچار نشانه های مشکل سازی خواهند شد که به نگرانی آن ها درباره ی این نشانه ها می انجامد.
لغت قدیمی دیسترس^[۶۴] بر اثر حذف به کلمه ی متداول و روزمره فشار روانی مبدل شده است. استراتژی ما باید در جهت به حداقل رساندن فشار روانی منفی^[۶۵] و به حداکثر رساندن فشار روانی مثبت باشد (گملچ و والترچ، ۱۳۷۵: ۱۲).
مطالعه متون کهن نشان می دهد که اولین بار «بقراط»^[۶۶] ناراحتی هایی را که به علت بیماری ها به وجود می آمد از رنج هایی که به دلیل مقاومت و پیکار با آن ها وجود داشت جداگانه در نظر می گرفت در انجام این عمل او به جنبه ای از بیماری که شبیه به فشار روانی بود، یعنی نیرو و دفاع به وجود آمده به وسیله تلاش برای فائق آمدن بر بیماری اشاره می کند (مجتهدی، ۱۳۸۳: ۲۱).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

قرن ها است که طرفداران طب بقراطی و طب ارسطویی هر دو به این نتیجه رسیده اند که اختلافات احساسی و روانی باعث بروز تغییراتی چشمگیر در بدن می شود. در متون اسلامی مانند کتاب قانون ابن‏سینا نیز آمده که واکنش های روانی بر قلب تأثیر می گذارند تا آن جا که ممکن است منجر به مرگ فرد شوند. واژه ی فشار روانی به معنای نیرو، فشار و اجبار^[۶۷]، واژه ای است انگلیسی و در زبان های مختلف با همین لفظ به کار برده شده است. در زبان فارسی واژه ی فشار روانی به عنوان برابر نهاده فشار روانی به‏کار برده اند که با مفهوم دقیق فشار روانی سازگار نیست.
مفهوم فشار روانی در فرایند تحول^[۶۸] خود از زمان دیرین یا عصر پسین هر چه بیشتر شهرت یافته از دقت آن کاسته شده است در واقع امروزه مردم هنگامی که به هر گونه ملالتی از خستگی گرفته تا خشم دچار می‏شوند می گویند تحت تأثیر فشار روانی اند یا فشار روانی بر آن ها وارد می شود. هر گاه کلمه ی desserts به معنای دسر را بر عکس هجی کنید، می شود stressed به معنی تحت فشار (اپستاین، ۱۳۸۴: ۱۷۴).
چینی ها برای تلفظ کلمه ی فشار روانی از دو حرف اختصاصی استفاده می کنند: اولین حرف به خطر^[۶۹] و دومی به فرصت^[۷۰] اشاره می کند. ما نیز مثل چینی ها برای بیان هر دو احساس کلماتی داریم. دیستری برای اشاره به حوادث بد^[۷۱] یا نا خوشایند و فشار روانی برای حوادث خوب یا خوشایند (برن^[۷۲]، ۲۰۰۱: ۹۲).
معنی اصل کلمه دست کم به قرن پانزدهم برمی‏گردد. زمانی که به نوشته‏ی واژه نامه‏ی انگلیسی آکسفورد برای رسانیدن معنای تنش یا فشار فیزیکی^[۷۳] به کار برده شده بود.
کاربردهای بعدی این معنای خاص را به ویژه در رشته هایی مانند مهندسی یا معماری، که از فشار در مورد دیوار یا برای ستون سازی پل ها صحبت می شود حفظ کرده و نیز به آن کلیت بخشید. در سال ۱۷۰۴ برای مثال فشار برای توصیف سختی، دشواری یا بدبختی به کار برده شد، فشار بر روی شخص به جای اینکه بر روی شی وارد آید.

تعریف استرس

در سال ۱۹۱۳ ژاسپر در کتاب خود با عنوان «آسیب شناسی روانی عمومی^[۷۴]» بر مفهوم واکنش تأکید می‏کند. از دیدگاه او، واکنش پاسخی عاطفی^[۷۵] در برابر یک حادثه است. تقریباً در همان زمان، آدولف می‏یر ارتباط مستقیم میان محرک های محیطی^[۷۶] و پدیده بیماری را به صورت فرضیه ای فرمول بندی کرد.
در اواسط قرن ۱۹، معنای فشار گسترش بیشتری یافت و تنش بر روی اعضای بدن یا نیروی ذهنی^[۷۷] را هم در برگرفت. متوالیاً دیگر معانی مربوطه به فشار ظهور یافتند اما به نظر می رسید همگی پیرامون معنای اصلی فشار همانند نوعی نیرو گرد آمده اند.
وضع تا سال ۱۹۳۶ لااقل بدین گونه باقی بود. در همان سال پژوهشگر جوانی در دانشگاه مک گیل^[۷۸] مقاله‏ای منتشر ساخت که منتج به متحول گردانیدن درک ما از این بیماری گردید و تعریفی نوین و کاملاً مختلف برای فشار ارائه داد. اگرچه آن پژوهشگر «دکتر هانس سلیه»^[۷۹] ابتدا آگاهانه از به کار بردن فشار روانی یعنی «گرایش تحریک^[۸۰]، گرایش پاسخ یا گرایش تداخل عمل و تأثیر متقابل» (والراند^[۸۱]، ۱۹۹۳: ۱۴۴).
گرایش تحریک: طبق این گرایش، فشار و استرس، یک عامل یا نیروی خارجی^[۸۲] است که انسان ها قادر به مقابله و ایستادگی در برابر آن هستند اما سطح مقاومت افراد تفاوت می کند.
گرایش پاسخ^[۸۳]: طبق این گرایش، تمرکز بر روی واکنش هایی قرار می گیرد که توسط شخص، نسبت به مقتضیات و تقاضاهای محیطی ایجاد شده است که این پاسخ ممکن است فیزیولوژیکی مثل افزایش ضربان قلب^[۸۴] و یا روانی مثل احساس برانگیختگی ^[۸۵]باشد.

1. 1. انواع خشکسالی

از نظر برخی از محققان خشکسالی به ۶ دسته کلی هواشناسی ، آب و هواشناسی ، جوی ، کشاورزی ، آب شناسی و مدیریت آب تقسیم می شود، باید متناسب با شرایط اقلیم ، نوع منابع و مقدار ذخایر آب ، مصارف آب ، نیاز ها و زمینه تحقیق محقق باشد . ( وفا خواه ، ۱۳۷۹)
خشکسالی بنا به ماهیت اثر مختلفی که بر منابع و بخشهای مختلف از جمله بر کشاورزی و منابع طبیعی خصوصا منابع آب می گذارد ، توسط متخصصین و انواع خشکسالی هواشناسی ، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی اقتصادی – اجتماعی طبقه بندی شده است . ( بری ابرقویی و همکاران ، ۱۳۸۲)
ویلهایت و گلانتز ( ۱۹۸۵ ، Glantz Wilhite &) ، خشکسالی ها را به چهار دسته خشکسالی هواشناسی ، خشکسالی کشاورزی ، هیدرولوژی و اقتصادی – اجتماعی طبقه بندی نمودند .
خشکسالی هواشناسی زمانی رخ می دهد که بارندگی سالیانه یا هر بازه زمانی معین (مثلا ماهانه یا فصلی) کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد . ادامه خشکسالی هواشناسی به مدت طولانی سبب بروز خشکسالی هیدرولوژی می شود که در این نوع خشکسالی ، سطح آب رودخانه ها ، مخازن آب ، دریاچه ها و آب های زیرزمینی به پایین تر از میانگین دراز مدت افت می کند . خشکسالی کشاورزی نیز زمانی آغاز می شود که مقدار رطوبت موجود در محیط ریشه گیاه به حدی کاهش یابد که موجب پژمردگی و در نهایت کاهش محصولات کشاورزی گردد. از این رو بخش کشاورزی اولین بخش از فعالیت های انسانی است که تحت تاثیر خشکسالی قرار می گیرد . (http://drought.iranhydrology.net)
پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز داری کشور انواع خشکسالی را به شرح ذیل مرور می کند :

1. 1. خشکسالی هواشناسی

خشکسالی هواشناسی که در بسیاری از منابع با عنوان خشکسالی اقلیم شناسی از آن نام برده شده است به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی در طی دوره ای از زمان به وجود می آید . به عبارتی خشکسالی هواشناسی زمانی حادث می شود که میزان بارندگی سالانه کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد این کمبود بارندگی ممکن است نسبت به میانگین نرمال یک منطقه اقلیمی و یا طول دوره خشک ارزیابی گردد.
تعاریف خشکسالی هواشناسی بایستی به صورت موردی برای هر منطقه خاص در نظر گرفته شود چراکه شرایط جوی که موجب بارش می شود ، از منطقه ای به منطقه دیگر شدیداً تغییر می کند .

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

خشکسالی معمولا در قالب تعداد روزها و یا ماه های خشک پیاپی تعریف می شود . بسیاری از تعاریف خشکسالی هواشناسی بر مبنای مفهوم مجموع کمبود بارندگی نسبت به میانگین و در ارتباط با یک آستانه معین که زمان پایان خشکسالی را تعیین می نماید استوار می باشند (لیولد هیوز، ۲۰۰۰) . اینگونه تعاریف دارای دو نقص است : ۱ ) معمولا میانگین بارندگی عددی ثابت نیست و در معرض تغییرات تصادفی و سیستماتیک قرار دارد . ۲ ) از آنجاییکه معیار مورد استفاده برای تعیین زمان آغاز و پایان خشکسالی اختیاری می باشد ، تعیین تداوم واقعی یک دوره خشکسالی مشکل بوده و دقت لازم را ندارد. استفاده از مفهوم بارش موثر که وضعیت رطوبتی زمین در هنگام مطالعه و تغییرات فصلی تبخیر را درنظر می گیرد ، می تواند موجب تولید شاخص های مفید تر برای مطالعه خشکسالی شود .

1. 1. خشکسالی کشاورزی

خشکسالی های کشاورزی نتیجه کمبود رطوبت خاک می باشد که بر اثر بهم خوردن تعادل میان تامین آب و هدر رفت آن از طریق تبخیر و تعرق به وجود می آید ، یک خشکسالی کشاورزی زمانی به وجود می آید که در فاصله بین دو بارندگی ذخیره رطوبتی منطقه ریشه در خاک برای زنده ماندن محصولات کشاورزی وگیاهان طبیعی و مراتع کفایت نکند ( تیت و گستارد ، ۲۰۰۰ ) . این وضعیت معمولادر اثر نبود و یا کمبود جریان رطوبت برای تغذیه منطقه ریشه ( خشکسالی خاک ) و یا زمانی که رطوبت نسبی هوا به اندازه ای کم است که رطوبت موجود خاک قادر به جبران میزان هدر رفت رطوبت بر اثر تبخیر و تعرق نبوده ( خشکسالی جوی ) رخ می دهد . به عبارتی دیگر این نوع خشکسالی زمانی رخ می دهد که روطوبت قابل دسترس خاک برای محصولات کشاورزی به سطحی برسد که باعث پژمردگی گیاه و اثرات زیانبار بر روی میران تولید محصول گردد. در برخی از منابع از این نوع خشکسالی تحت عنوان نیاز رطوبتی خاک برای محصولی معین و در دوره ای مشخص از زمان نام برده شده است . در خشکسالی های کشاورزی ، وقوع خشکسالی خاک بسیار معمول تر است . این نوع از خشکسالی ممکن است در قالب محتوای آب موجود در واحد عمق خاک بیان گردد .در مورد خشکسالی جوی باید گفت که رطوبت جو یک عامل بازدارنده و محدود کننده می باشد.
گیاهان حتی ممکن است زمانی در معرض خشکسالی قرار گیرند که هم خاک و هم هوای مزرعه از نظر رطوبتی تامین باشند . این وضعیت را خشکسالی فیزیولوژیکی می نامند که عمدتا بر اثر افزایش شدید و ناگهانی درجه حرارت هوا به وجود می آید . ( لیولد هیوز ، ۲۰۰۲)
شکل ۲-۴- خشکسالی کشاورزی
www.npr.org : منبع
۳ – خشکسالی هیدرولوژیکی
در صورتیکه خشکسالی هواشناسی مدت زیادی ادامه پیدا کند و حجم جریان رودخانه ها یا سطح آب های زیرزمینی کاهش یابد ، به وقوع خشکسالی هیدرولوژیکی منجر می شود . این پدیده غالبا بر اثر کمبود یا فقدان بارش زمستانی در عرض های میانی به وجود می آید . بر اساس میزان خشکسالی های هواشناسی که منجر به خشکسالی هیدرولوژیکی می شود می توان این نوع خشکسالی را به دودسته خشکسالی آبهای سطحی و خشکسالی آب های زیرزمینی تقسیم بندی نمود .

• • خشکسالی آبهای سطحی

خشکسالی های مربوط به آبهای سطحی به کاهش به میزان بارندگی که به طور مستقیم موجب کاهش رواناب و به صورت غیرمستقیم موجب کاهش تغذیه آب های سطحی به وسیله آب های زیرمینی می شوند وابسته می باشند (کاهش جریان های بهاری ) . از مشخصه های اینگونه خشکسالی ها کاهش جریان های رودخانه ای ، کاهش سطح آب در دریاچه ها و مخازن پشت سد ها می باشند . در نتیجه ، خشکسالی های آب های سطحی از نظر درک برای انسان بسیار ملموس تر و مهم تر و قابل لمس تر می باشند . با این حال ، این نوع خشکسالی ضرورتا یک رویداد طبیعی نمی باشد ، زیرا اغلب بر اثر ترکیبی پیچیده از خشکسالی های واشناسی و زیر ساخت های منابع آب و تصمیم گیری های مدیریتی و اجرایی در این زمینه رخ می دهند ( لیولد هیوز ، ۲۰۰۲) .

• • خشکسالی آب های زیررمینی

خشکسالی آب های زیر زمینی در اثر تغذیه ناکافی مخازن سفره های زیرزمینی به وجود می آید . شدت این خشکسالی با بهره گرفتن از حجم سنجی ذخیره سفره های آب زیر زمینی قابل اندازه گیری است . اما این داده ها به سادگی قابل دسترس نمی باشند .به نظر می رسد که ارزیابی سطح آبهای زیر زمینی شاخص مناسبتر و بهتری برای این مطالعه باشد . خشکسالی آبهای زیر زمینی همچنین از طریق تاثیر ثانویه آن یعنی ورود جریان های پایه ( Bace flow ) به رود خانه ها نیز قابل ارزیابی می باشد . در این ارتباط ، زمانیکه برای استخراج آب از مخازن زیر زمینی نیاز به پمپاژ و مکش بیشتری می باشد ، اصطلاحا گفته می شود که خشکسالی مهندسی رخ داده است ( لیولد هیوز ، ۲۰۰۲) .

• • خشکسالی اجتماعی – اقتصادی

خشکسالی اجتماعی – اقتصادی معمولا پس از یک دوره بسیار طولانی مدت خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی حادث می گرد و موجب قحطی ، مرگ و میر و مهاجرت های دسته جمعی و گسترده می شود. . این نوع خشکسالی تاثیرات زیادی بر روی ابعاد مختلف اقتصادی به ویژه انواع خاصی از محصولات و کالاهای اقتصادی می گذارد ( ویلهایت ، ۱۹۹۷) . تعریف خشکسالی اقتصادی – اجتماعی ترکیبی تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با اجزای خشکسالی هواشناسی ، هیدرولوژیکی و کشاورزی است .
وقوع این نوع خشکسالی به فرایند های زمانی و مکانی عرضه و تقاضا برای تعریف خشکسالی بستگی دارد . عرضه بسیاری از کالاهای اقتصادی مانند آب ، علوفه ، غلات ، ماهی و نیروی برق آبی بستگی به وضعیت جو دارد به دلیل تغییر پذیری طبیعی اقلیم عرضه آب در برخی سالها کافی است . ولی در سالهای دیگر در حد تامین نیاز های انسان و محیط زیست نیست . خشکسالی اقتصادی – اجتماعی زمانی رخ می دهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی خاص به دلیل کاهش عرضه آب نسبت به شرایط معمول افزایش می یابد .
در اکثر موارد ، تقاضا برای کالاهای اقتصادی در نتیجه افزایش جمعیت و مصارف سرانه رو به افزایش می باشد . عرضه محصولات نیز ممکن است به دلیل بهبود راندمان تولید و فن آوری یا ساخت مخازنی که ظرفیت ذخیره آب را افزایش می دهد ، بیشتر می شود . با توجه به نیاز بشر به آب بیشتر برای تامین مصارف شهری ، کشاورزی ، صنعتی و …. ، امروزه در جوامع مختلف به ویژه کشور های پیشرفته ، اقدام به ساخت سد های بزرگ و مخازن آب شده است تا تامین این قبیل نیاز ها را تضمین نماید . با ذخیره آب در این نوع مخازن در دوره های تر سالی امکان تامین آب برای دوره های خشکسالی نیز فراهم و تامین می گردد . اما در هنگام برخی خشکسالی های وسیع و طولانی مدت شرایط به نحوی به وخامت می گراید که این قبیل سازه ها نیز نمی تواندد نیاز آب را تامین نمایند و به اصطلاح نیاز به آب در این دوره ها به مراتب افزونتر از تامین آب به وسیله این سازه ها می گردد . برنامه ریزی و مدیریت منابع آب بر مبتای سیستمهای هیدرولیکی و برآورد از منابع تامین آب و میزان نیاز آب از این منابع به منظور تامین آب در دوره های کم آبی استوار می باشند .از این رو شکست و ناکارآمدی این سیستم ها در تامین آب برای دوره های کم آبی و خشکسالی ها به مدیریت و برنامه ریزی نامناسب آب و دلایل هیدرولوژیکی برمیگردد.( هیسدال و همکاران ، ۲۰۰۱) نیاز به آب مهمترین عامل محدود کننده موجودی آب می باشد. اغلب اوقات نیاز بیشتر با موجودی کمتر و محدودتر آب توام می گردد . در خشکسالی های اقتصادی – اجتماعی معمولا دمای هوا به حد بحرانی افزایش می یابد و تبخیر و تعرق افزایش می یابد و به دنبال آن شدت پیدا می نماید . در این دوره ها نیاز به آب نیز بسیار بیشتر از نرمال می شود . از این رو این قبیل رویداد ها موجب قحطی های بزرگ و گسترده می شود و عامل کوچ های دسته جمعی از نواحی آسیب دیده می گردد. از سوی دیگر برآورد دقیقی از میزان نیاز به آب برای مصارف مختلف نیز مشکل می شود . نیاز به آب برای مصارف خانگی ، دامداری ، آبیاری و کشاورزی ، صنعتی ، تولید انرژی ، مصارف تفریحی ، مقاصد زیست محیطی ویا عدم قطعیت زیادی در ارتباط با تخصیص ، کیفیت ، کمیت و تغییرات زمانی ، مصرف و نرخ رشد آنها همراه می باشد . هدف اصلی مدیریت و برنانه ریزی منابع آب عبارت است از کاهش مقادیر قابل انتظار شکست سیستم های تامین آب و باخشکسالی های اقتصادی – اجتماعی است. ((http://drought.iranhydrology.net

1. آغاز و خاتمه خشکسالی

به جان خودم اینگونه تفسیرها بازى کردن با قرآن و پاره پاره کردن آیات آن است، و اگر خواننده عزیز در آیات سه‏گانه مورد بحث دقت کند خواهد دید که‌هر سه یک غرض را دنبال مى‏کند، و یک سیاق متصل و جملاتى به‌هم پیوسته و بیانى روشن دارد، آن گاه‌اگر این کلام واحد و پیوسته را با نظریه‌این مفسرین تطبیق دهد، خواهد دید که دیگر آن سیاق پیوسته را ندارد، جملاتش با یکدیگر متنافى است، اولش آخرش را نقض مى‏کند….^[۶۱۴]
در ذیل آیۀ ۱۵۴ سورۀ مبارکۀ آل عمران نیز بعد از تبیین وتفسیر آیات ۱۵۵- ۱۵۰ با کمک سیاق آیات نظر برخی از مفسرین را که گمان می‌کردند این آیات درباره منافقین است را به‌این صورت رد نموده‌است:
و از سخنان عجیبى که در تفسیر این آیه مى‏خوانیم گفتار عده‏اى از مفسرین است که گفته‏اند: مراد از این طایفه‏اى که در آیه شریفه شرح حالشان آمده منافقین مى‏باشند. با اینکه ظاهر سیاق این است که حال مؤمنین را وصف مى‏کند، و اما منافقان یعنى اصحاب عبد اللَّه بن ابى در همان اوائل امر که گفتگو از جنگ بود خود را کنار کشیدند، و در آیات بعد متعرض حال ایشان مى‏شود.^[۶۱۵]
و گاهی نیز ضمن ردّ نظرات تفسیری مفسران دیگر با کمک سیاق آیات به تأیید نظر خود می‌پردازد. از جمله ذیل عبارت،{ أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ.}^[۶۱۶] نظرات برخی از مفسران را آورده‌است.
بعضى از مفسرین: چرا شتاب کردید در پرستش گوساله و صبر نکردید تا از ناحیه پروردگارتان امر صادر شود؟ بعضى دیگر در معناى آن گفته‏اند: باعث این گمراهى شما و گوساله‏پرست شدنتان این بود که شما در باره وعده ثوابى که خداوند در مقابل پرستش داده بود عجله کردید و چون وعده خداوند به ‌آن زودى که شما انتظار داشتید نرسید از عبادت او به عبادت گوساله عدول کردید، و چرا عجله کردید؟ بعضى دیگر گفته‏اند معنایش این است که: شما درباره آن امرى که خداوند به شما کرده بود که منتظر برگشتن موسى باشید و در غیابش عهد او را حفظ کنید عجله کردید و پیش خود گفتید مدتى را که موسى مقرر کرده بود به پایان رسید و بازنگشت، پس دیگر باز نمى‏گردد، آن گاه عهد وى را شکسته و آن را تغییر دادید.
و در پایان نظر خود را با کمک سیاق به ‌اثبات می‌رساند و از میان این چند معنایى که براى این جمله بیان شده‌اند معنایى که ما ذکر کردیم با سیاق آیه مناسب‏تر است.وآن عبارت است از اینکه: مراد از امر همان چیزى بوده که خداوند بخاطر او موسى را به میقات خود دعوت فرمود، و آن مساله نزول‏ تورات بوده‌است.^[۶۱۷]
سید قطب نیز در جای جای تفسیر فی ظلال القرآن به‌این مسأله توجه نموده و با کمک سیاق به رد ونقد نظریات تفسیری پرداخته‌است. از جمله:
ذیل آیۀ شریفۀ ۴۳ نساء درباره واژۀ (عابری سبیل) می‌نویسد؛ سخنان در مورد مقصود از این عبارت زیاد است. قولی می‌گوید منظور نزدیک نشدن جنب به مساجد یا ماندن او در مساجد است تا زمانی که غسل می‌کند گروهی دیگر می‌گویند منظور این است که شخص جنب تا غسل نکرده نباید وارد نماز شود مگر این که مسافر باشد.
سپس می‌گوید قول نخستین بهتر و زیباتر به نظر می‌رسد زیرا حالت دوم (حالت حاصل در سفر) در دنبالۀ آیه ذکر شده‌است تفسیر عابری سبل به مسافرین موجب تکرار حکم در یک آیه بدون هیچ گونه ضرورتی است چون ادامۀ آیه متوجه حال ووضع مسافر است.^[۶۱۸]
یا اینکه در ذیل آیات ۴-۲ سورۀ مبارکۀ انفال؛ برداشت برخی از مفسران را مبنی برانکه‌این آیات درصدد توصیف مومنان کامل و بیان خصوصیات ایمان کامل است را ردّ کرده و تأکید می‌کند که با توجه به ‌آیات تنها کسانی که‌ این خصوصیات را داشته باشند مومن نامیده می‌شوند وکسانی هم که ‌همۀ این خصوصیات را نداشته باشند اصلاً مومن به حساب نمی‌آیند. ^[۶۱۹]
یکی دیگر از مواردی که سید قطب با کمک سیاق به حل و فصل آنها پرداخته و ابهام و اغماض را از چهره آنها زدوده ‌است عبارتند از: تبیین وحدت موضوعی سوره.^[۶۲۰] که در بحث مربوطه به آن پرداخته‌ایم ^[۶۲۱]
.پذیرش یا عدم پذیرش روایات با کمک سیاق آیات
یکی دیگر از موارد استفادۀ علامه (ره) از سیاق آیات پذیرش یا ردّ روایات بویژه روایات تفسیری است که ذیل آیات توسط مفسران ودیگر دانشمندان علوم قرآنی نقل شده‌است. که‌البته به صورتهای مختلفی انجام گرفته‌است به‌این معنا که:
گاهی بین سیاق آیات وروایات وارده‌ هماهنگی و توافق ایجاد می‌کند وغالباً در جایی است که‌این احتمال و یا قرینه وجود دارد که بین آنها تضاد واختلافی وجود ندارد. ازجمله در ذیل آیۀ:
{صِبْغَهَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون‏}.^[۶۲۲]
علامه در بحث روایتی ذیل آیه‌اورده‌است که:
و در تفسیر قمى از یکى از دو امام باقر و صادق × و در کتاب معانى الأخبار از امام صادق × ، روایت آورده، که در ذیل جمله:{صِبْغَهَ، اللَّهِ} فرمود: صبغه همان اسلام است. وسپس اضافه می‌کند که:
همین معنا از ظاهر سیاق آیات استفاده میشود.^[۶۲۳]همچنین در ذیل آیۀ ۱۴۳ بقره بعد از بحث درباره تغییر قبله و فلسفۀ آن، در بحث روایتی آورده‌است که: در تهذیب از ابى بصیر از یکى از دو امام باقر و صادق×روایت کرده که گفت: به‌ان جناب عرضه داشتم: آیا خداى تعالى به رسول خدا(ص) دستور داده بود که بسوى بیت المقدس نماز بگزارد؟ فرمود: بله، مگر نمى‏بینى خداى سبحان فرموده:
{وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ ینْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَیه}
سپس اضافه می‌کند که مقتضاى این حدیث این است که جمله: {الَّتِی کُنْتَ عَلَیها}صفت قبله باشد، و مراد بقبله، بیت المقدس باشد، و اینکه ‌آن قبله‏اى که رسول خدا| رو به آن مى‏ایستاده، همان بیت المقدس بوده باشد و همین معنا را سیاق آیات تایید مى‏کند.^[۶۲۴]
وگاهی نیز روایات وارده را بدلیل هماهنگی با سیاق آیات می‌پذیرد؛ بطور مثال ذیل آیۀ ۱۴۳ اعراف ابتدا آیه را باکمک سیاق آن تفسیر می‌کند ومی‌نویسد:
معناى این آیه بطورى که‌از ظاهر نظم و سیاق آن بر مى‏آید این است که:{ لَمَّا جاءَ مُوسى‏ لِمِیقاتِنا} وقتى موسى به میقات ما که براى او تعیین کرده بودیم آمد.
سپس در بحث روایتی بعد از آوردن روایات تفسیری، آن دسته ‌از روایات را که با سیاق آیه‌هماهنگ هستند را پذیرفته و می‌گوید: بطورى که ملاحظه مى‏کنید این دو روایت همان بیانى را که ما در ذیل این آیه کردیم تایید مى‏کنند. ودر ادامه به ذکر دلایل آن می‌پردازد.^[۶۲۵]
مفسر المیزان گاهی نیز روایات تفسیری را باکمک سیاق آیات ردّ نموده و نمی‌پذیرد از جمله در ذیل آیۀ:
{إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى‏ }^[۶۲۶]
زیرا تو در وادی مقدس طوی هستی. مرحوم علامه (ره) ضمن اینکه معتقد است؛
کلمه «طوى» اسم جلگه‏اى است که در دامنه طور قرار دارد، و همانجا است که خداى سبحان آن را وادى مقدس نامیده، این گونه‌استدلال می‌کند که: این نام و این توصیف دلیل بر این است که چرا به موسى دستور داد کفشش را بکند، منظور احترام آن سرزمین بوده تا با کفش لگد نشود، و در ادامه دلیل تفریع کندن کفش را بر جملۀ { إِنِّی أَنَا رَبُّکَ} را آورده ومعنای آیه را این‌گونه بازسازی مینماید: به موسى ندا شد این منم پروردگارت و اینک تو در محضر منى، و وادى طوى به‌همین جهت تقدیس یافته پس شرط ادب به جاى آور و کفشت را بکن.
سپس در بحث روایتی از کتاب فقیه‌ آورده که شخصى از امام صادق × پرسید: چرا موسى ×مامور کندن کفش خود شد که قرآن در باره‏اش مى‏فرماید:
{فَاخْلَعْ نَعْلَیکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً}؟
فرمود: چون کفشهایش از پوست خر مرده بود وتأکید می‌کند که‌این روایت را تفسیر قمى نیز بدون ذکر سند و آن هم با ضمیر (یعنى از آن حضرت) آورده و در الدر المنثور هم از عبد الرزاق و فارابى و عبد بن حمید و ابن ابى حاتم ازعلى × همین معنا آمده ولى در روایتى دیگر رد شده‌است، سیاق آیه ‌هم مى‏رساند که کندن کفش صرفا به منظور احترام مکان بوده‌است. ^[۶۲۷]
همچنین در ذیل آیۀ:
{ وَ لِلَّهِ یسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال‏}^[۶۲۸]
بعد از تفسیر عبارات سجده، طوعاً وکرهاً، در بحث روایتی، روایتی را از تفسیر قمی ‌از قول ابی جعفر×آورده که عبارت است از:
اما آنهایى که‌از اهل زمین، خدا را سجده مى‏کنند همان کسانیند که در اسلام به دنیا آمده‏اند، که خداى را به طوع و رغبت خود سجده مى‏کنند، و اما آنهایى که کرها سجده مى‏کنند، عبارتند از کسانى که: از روى ناچارى مسلمان شده‏اند، و اما آنها که سجده نمى‏کنند سایه‏شان خدا را در صبح و شام سجده مى‏کند.
سپس تأکید می‌کند که: ظاهر این روایت با سیاق آیه کریمه مخالفت دارد، زیرا سیاق آیه شریفه سیاق بیان عمومیت قهر خداى تعالى از راه بیان عظمت و علو او نسبت به ‌آنچه که در آسمانها و زمینند و حتى نسبت به سایه‏هاى ایشان است، و این بیان خبر مى‏دهد از اینکه سجده موجودات و سایه‏هاشان حقیقت سجده‌است نه سر به زمین نهادن‏.^[۶۲۹]
علامه& حتی با توجه به سیاق آیات، روایاتی را که در مکی یا مدنی بودن آیه یا سوره‌ای وارد شده‌اند در صورت ناسازگاری اش با سیاق نپذیرفته وملاک مکّی ومدنی بودن را سیاق می‌داند اما در جایی که دلالت روایت از سیاق قوی تر بوده وهمراه با قرائن باشد، مضمون روایت را ترجیح می‌دهد. بطور مثال در ذیل آیۀ؛
{وَ إِذْ یمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیثْبِتُوکَ أَوْ یقْتُلُوکَ أَوْ یخْرِجُوکَ وَ یمْکُرُونَ وَ یمْکُرُ اللَّهُ وَ
اللَّهُ خَیرُالْماکِرِین‏.}^[۶۳۰]
بعد از بررسی واژه‌ها وتفسیری کوتاه وروشن کردن معنای آیه می‌نویسد:
و تردیدى که در آیه به منظور بیان و شرح مکر کفار میان حبس، کشتن و بیرون کردن نموده خود دلالت مى‏کند بر اینکه کفار قریش در باره‌امر رسول خدا(ص) وخاموش کردن نور دعوتش که یگانه ‌آرزویشان بود.
با هم مشورت کرده‏اند، و همین دلالت، روایاتى را که در شان نزول آیه وارد شده ‌است تایید مى‏کند،
چون در آن روایات دارد که مشرکین در” دار الندوه” در باره‌امر آن جناب با یکدیگر گفتگو مى‏کرده‏اند.
سپس در بحث روایتی با اشاره به روایات وارده می‌گوید: در تفسیر قمى در ذیل آیه{ وَ إِذْ یمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا… } گفته‌است: این آیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده و در الدر المنثور است که‌ابن جریر و ابو الشیخ از ابن جریح روایت کرده‏اند که گفت:آیه{ وَ إِذْ یمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا} مکى است.
اما در پایان تأکید می‌کند که:اگر چه‌این معنا از ظاهر آن روایتى که نیز الدر المنثور از عبد بن حمید از معاویه بن قره نقل مى‏کند استفاده مى‏شود، که گفتیم سیاق آیات مساعد با این معنا نیست. ^[۶۳۱]
سید قطب نیز با توجه به‌اینکه معتقد است؛ در تفسیر قرآن فقط باید به قرآن و سنت پیامبر اکرم|مراجعه نمود؛ و این اعتقاد را که با بررسیهای عملی‌، و انس فراوان با قرآن‌، و مدّتها زیستن در سـایۀ نـیازهای دیدن و پژوهش کردن و نگریستن بدین موضوعها، بدست آورده‌است این‌گونه عرضه می‌دارد:من هیچ وقت برای یک بار هم هنگام رویاروئی با این موضوعات اساسی‌، خویشتن را نیازمند متن خارج ا‌ز این قرآن ندیده‌ام - مگر فرموده‌های پیغمبر|که‌ان فرموده‌ها هم از آثار این قرآن است-بلکه‌هرگونه سخن دیگر‌ی -‌حتّی اگر درست هم باشد - ‌در برابر چیزهائی که پژوهشگر در این‌کتاب شگـفت می‏‎یابد ناچیز می کند.^[۶۳۲]بیشتر از روایاتی که‌از پیامبر اکرم| وآن هم در منابع روایی وتفسیری اهل سنت نقل شده بطور غیر مستقیم در تفسیر آیات وغالباً بدون ذکر سند و بدون توجه به ضعیف و قوی بودن آن، استفاده می‌کند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در این فصل ابتدا آثار تربیتی دعا بررسی شده است و پس از آن نظام اخلاقی که در ادعیه و مناجات دیده می‌شود را مطالعه کرده‌ایم.
ابتدا تعریف نظام اخلاقی و سپس جایگاه نظام اخلاقی در بین نظام‌های دیگر بررسی شده و پس از آن تفاوت احکام اخلاقی با نظام اخلاقی آورده شده است، سپس به بررسی این موضوع پرداخته شده است که چه نوع نظام اخلاقی در ادعیه شیعه دیده می‌شود و بعد از آن مناجات‌های مثنوی‌های فارسی مطالعه شده و نوع نظام اخلاقی که در آن مشاهده می‌شود، بررسی کرده‌ایم.
۴-۲٫ آثار دعا بر انسان
دعا دو بعد دارد: یکی ظاهر آن است که شامل الفاظ و کلمات است و بر زبان جاری می‌کنیم؛ بعد دوم آن سوز و گدازی است که از صمیم دل ایجاد می‌شود و بر روح و روان انسان اثر می‌گذارد. الفاظ و کلمات دعا شامل مجموعه‌ای از خواسته‌ها و نیازهایی است که انسان از خداوند می‌خواهد. بدین صورت که دعا ابتدا با ستایش و نیایش آغاز می‌شود و سپس به بیان حوائج می‌ انجامد. در خلال آن از خداوند مغفرت و رحمت را خواهان می‌شود و همچنین از نفس و گناهان شکوه می‌کند، اما با خواندن همین الفاظ و جملات تغییراتی در باطن و روح ما ایجاد می‌شود؛ زیرا هرچه با دعا مأنوس‌تر شود و هرچه ارتباط خالصانه و خاشعانه باشد اثرات دعا نیز بر روح و روان بیشتر می‌شود و انسان ناخودآگاه سعی می‌کند با خواندن نام‌های خدا، خود را شبیه به این صفات و اسامی کند و کم‌کم متخلق به این صفات ‌شود، برای مثال کسی که خداوند را با نام کریم صدا می‌زند و به وسیله این صفت با خداوند باب گفتگو را می‌گشاید، کم‌کم سعی می‌کند که خودش نیز مانند اربابش کریم شده و اخلاقش کریمانه شود و بزرگواری، بخشش و گذشت در اعمال و کردارش نمایان می‎شود. اسامی و صفات دیگر خداوند نیز همین طور است، به همین ترتیب فرد با نزدیک‌شدن به خدای خویش می‌خواهد که خود را شبیه او کند؛ زیرا اگر انسان به‌طور فطری عاشق کسی یا چیزی شود میل دارد که خود را از هر جهت چه ظاهر و چه باطن شبیه او کند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

با خواندن دعا از صمیم دل و جان، کم‌کم رابطه دو سویه می‌شود، تا جایی که محبوب خداوند می‌شود و دیگر حاجتی برای خود نمی‌خواهد و از زمین و زمان شکایت نمی‌کند و هر لحظه از معشوق می‌خواهد او را بپذیرد و راضی به رضای او می‌شود و به مرحله‌ای می‌رسد که عاشق خود را در معشوق می‌بازد و در او فانی می‌شود و همه هستی‌اش را در وجود محبوب می‎بیند؛ یعنی از مقام رضا به مقام فنا می‌رسد و دیگر فاصله‌ای بین عاشق و معشوق نمی‌ماند و خواندن عین حضور می‌شود و به مقامی می‌رسد که دیگر چیزی از محبوب نمی‌خواهد و به مقام دعای بی‌دعایی می‌رسد.

اگر کسی از صمیم قلب با محبوب خویش دعا و مناجات کند، متخلق به اخلاق الهی می‌شود؛ بنابراین ادعیه شیعه که از زبان امامان معصوم است باید شامل مجموعه‌ای از احکام اخلاقی باشد تا با اجرای آنها ما را به نظامی اخلاقی رهنمون سازد؛ اما قبل از آنکه به بررسی این نظام اخلاقی در ادعیه و مناجات‌ها بپردازیم ابتدا باید به بررسی آثار تربیتی دعا بر انسان بپردازیم تا روشن شود که دعا و مناجات چه آثاری را بر جسم و جان انسان می‌گذارند.
۴-۲-۱٫آثار دعا بر جسم و روح انسان
دعا بر جسم و روح انسان اثر می‌گذارد و این ادعا را می‌توان به‌صورت عینی در افرادی که بیشتر به دعا و مناجات می‌پردازند نسبت به افراد عادی مشاهده کرد. این افراد معمولاً آرامش زیادی دارند و همچنین در انجام وظایف از حساسیت و دقت بیشتری برخوردارند، همچنین عطوفت و مهربانی در اخلاق و رفتار آنها موج می‌زند و سجایای اخلاقی دارند. آنها با خضوع خود در پیشگاه کسی که غنی مطلق است به‌صورت عملی خضوع و فروتنی را می‌آموزند و از غرور و حرص و تکبر دور می‌شوند و رفته رفته قدرت مقابله با مشکلات و صبر در آنها بسیار می‌شود و با فراوانی ظرفیت صبر، سجایای اخلاقی در آنها بیشتر نمودار می‌شود و ظرفیت تحمل در برابر سختی‌ها و محرومیت‌ها بیشتر می‌شود، در نتیجه متانت در رفتار و بیان آنها به چشم می‌خورد. بنابراین آنها می‌توانند در کمال آرامش از نیروی فکری و اخلاقی خود بهره بیشتری ببرند و برای خود و دیگران سودبخش باشند، همچنین امید را در چهره متبسم آنها می‌توان به وضوح دید، زیرا همین امید و توکل به خدا باعث می‌شود قدرت ایستادگی در برابر حوادث بیشتر شود، حتی در افرادی که با آنها تعامل دارند نیز تحمل شکست‌ها، بیماری‌ها و حتی مرگ عزیزان بیشتر می‌شود.
خواندن دعا و مناجات به انسان کمک می‌کند تا به ندای فطرت خویش پاسخ گوید فطرتی که همواره به‌دنبال کمال است و کمال مطلق چیزی غیر از خدای متعال نیست؛ بنابراین دعا باعث بیدارشدن فطرت خداجوی انسان می‌شود و با دوری نفس از گناه، لغزش‌ها و دوری از آرزوهای دراز انسان را بیشتر متوجه ذکر و یاد خدا می‌کند. کارل گوستادیانگ- یانگ روان‌شناس و پروفسور معروف عقیده دارد: «طبیعت آدمی طوری ساخته شده است که خودبه‌خود به خدا طور «دینامیک» در خود احساس عطش و پرستش می‌کند؛ ازاین‌رو اگر به صراط مستقیم توحید هدایت نشود در برابر معبودهای کاذب (بتها و…) سر تعظیم فرود می‌آورد و تا آن عطش درونی خود را سیراب کند.^[۵۹۴]
دعا عطش فطری پرستش را فرو می‌نشاند و مسیر درست را به او می‌نمایاند، در نتیجه دعا پرده‌ها را کنار می‌زند و انسان خود را چنان‌که هست می‌بیند؛ یعنی کاستی‌ها و کمبودهایش را متوجه می‌شود؛ آفت‌ها و موانعی را که باعث می‌شود انسان از فطرت خود دور بماند می‌شناسد و موانعی مانند حرص، آز، غرور، تکبر و کج فکری‌ها.
با برداشتن این موانع کم‌کم متخلق به اخلاق الهی می‌شود و ظرفیت و تحملش در برابر سختی‌ها و ناملایمات بیشتر می‌شود و کم‌کم به جایی می‌رسد که به رضای حق راضی می‌شود و هیچ چیز دیگر رضایت او را جلب نمی‌کند. در کتاب نیایش دکتر علی شریعتی درباره نیایش آمده است: «به وسیله نیایش است که انسان به خدا می‌رود و خداوند در انسان ورود می‌کند.»^[۵۹۵]
۴-۴٫آثار تربیتی دعا
۴-۴-۱٫ رفتارسازی و فعالیت‌های عملی
یکی از آثاری که ادعیه بر روی شخص می‌گذارد تغییر رفتار است، به‌طوری که وقتی ما چیزی را یاد می‌گیریم باید در رفتار و اعمال خود نشان دهیم؛ یعنی هنگامی که صورت رفتار انسانی به خود گرفت، یادگیری کامل شده است. برای مثال هنگام دعا که رو به‌سوی محبوب می‌ایستیم و از او حاجت می‌خواهیم، انسان به فقر و بی‌چیزی خود پی می‌برد و متوجه می‌شود که هرچه هست از آن خداست و ولی‌نعمت و روزی‌دهنده همه موجودات خدای مهربان است و خود را نیازمندترین افراد به شمار می‌آورد، پس معرفتش به بی‌نیازی و کمال خداوند بیشتر می‌شود، در این زمان خود را عبد پروردگار می‌بیند و به عبودیت خداوند سر می‌سپارد، رفته رفته این رفتار در او ریشه می‌دواند تا جایی که ربوبیت را تنها از آن خدا می‌داند و بندگی را وظیفه خود. در همه وقت در برابر خداوند اعتراف به بندگی و پرستش می‌کند و بنده موحد خدا می‌شود. یکی از آثاری که دعا در فرد به جای می‌گذارد بندگی محض باری‌تعالی است.
۴-۴-۲٫ دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی
از دیگر آثار تربیتی دعا دوری از گناهان و خواهش‌های نفسانی است، به‌گونه‌ای که وقتی بنده خود را در برابر خالق مهربان حاضر می‌بیند و خدا را بر اعمالش ناظر، هیچ‌گاه به خود اجازه نمی‌دهد در محضر پروردگار عصیان کند و از فرمان‌های او سرپیچی کند و به گناه دست بزند، بلکه از گناه و پلیدی پرهیز می‌کند، حتی از کرده‌های خود پشیمان می‌شود و رو به درگاه پروردگار طلب بخشش و توبه می‌کند و از اعماق دل از او می‌خواهد که از گناهانش بگذرد و توبه‌اش را بپذیرد، پس فریاد بر می‌آورد که:
«هذا مقام الهارب الیک من النار… و یعترف بذنبه و یتوب الی ربه هذا مقام البائس الفقیر… هذا مقام المهموم هذا مقام الغریب الغریق هذا مقام المستوحش الفرق هذا مقام لایجد لذنبه غافر غیرک یا الله یا کریم.»^[۵۹۶]
۴-۴-۳٫به انسان بیداری می‌بخشد
ادعیه حاوی نکات فراوانی هستند. در جایی بحث از نعمت و رحمت خداوند است و در جایی دیگر سخن از عذاب، آتش و قهر خداوند و آگاهی انسان از معاد، روز قیامت، گردنه‌ها و فراز و نشیب‌هایی که در آن روز گرفتار آنها می‌شود؛ بنابراین دعا در انسان حالتی از خوف و رجا به وجود می‌آورد؛ یعنی از طرفی چشمه‌های امید را در دل انسان روشن می‌کند و از طرف دیگر خوف و وحشت روز جزا را خاطرنشان می‌کند؛ بنابراین باعث می‌شود نه تنها شخص به خواب غفلت فرو نرود و خود را سرگرم لذت‌های زودگذر نکند، بلکه به فکر توشه و سرمایه‌ای برای آخرتش باشد و چون به خود می‌آید و می‌بیند سرمایه‌اش اندک است باز با تضرع و زاری رو به‌سوی معبود می‌کند و از او طلب مغفرت و بخشش می‌کند و از او می‌خواهد گرفتار عذابش نکند: «الهی لا تؤدبنی بعقوبتک و لا تمکربی فی حیلتک: خدایا مرا به عقوبتت عذاب نکن و با حیله‌ات با من مکر نکن.»^[۵۹۷]
پس ضمن سپاس از نعمت‌های خداوند از او عاجزانه می‌خواهد عفوش کند: «الهی ربیتنی فی نعمک و احسانک صغیرا و نوّهت باسمی کبیرا فیا من ربانی فی الدنیا باحسانه و تفضله و نعمه و اشارتی فی الاخره الی عفوه و کرمه: خدایا به نعمتت و احسانت در کوچکی پرورشم دادی و نام مرا در بزرگی‌ام شهرت دادی؛ ای که مرا در دنیا به احسان و فضل و نعمتت پروریدی و در آخرت به گذشت و کرمت اشارات فرمودی.»^[۵۹۸]
۴-۴-۴٫درس محبت و عشق
دوستی خدا خالص‌ترین و پاک‌ترین دوستی‌هاست، زیرا او بدون آنکه به بندگانش محتاج باشد به ایشان می‌بخشد و عطا می‌کند و از خطاهایشان می‌گذرد. هنگامی که آدمی دعا می‌کند، محبوب بی‌نیازی را صدا می‌زند، زیرا سرتاسر وجود خود را نیازمند خدا می‌بیند؛ ولی خداوند در عین بی‌نیازی به او پاسخ می‌دهد و به درددل‌هایش گوش می‌دهد و نیازهایش را برآورده می‌سازد و انسان را از لطف و رحمت خویش بهره‌مند می‌کند؛ این نهایت خلوص در دوستی است، پس به انسان نیز می‌آموزد در دوستی‌هایش صادق باشد و تنها برای منافع شخصی به کسی محبت نکند و بر سر او منت نگذارید. سراسر دعا درس عشق و دوستی است، زیرا دعا گفتگو را به انسان یادآوری می‌کند که خداوند به بندگانش بی‌منت می‌بخشد و بی‌پایان نعمت عطا می‌کند و خطاها را نادیده می‌گیرد.
«الحمد الله الذی تحبب الی و هو غنی عنی: ستایش خدای را که با من دوستی کند با اینکه از من بی‌نیاز است.»^[۵۹۹]
۴-۴-۵٫ قدرشناسی و شکرگزاری
دیگر آثار تربیتی دعا سپاس و شکرگزاری است؛ زیرا بخش‌هایی از ادعیه درباره سپاسگزاری از حق‌تعالی است. انسان با خواندن این قسمت‌ها ناخودآگاه به یاد نعمت‌های فراوان خالق مهربان می‌افتد و خود را غرق در نعمت می‌بیند و از اینکه از این همه لطف غافل است، اظهار شرمساری می‌کند، در نتیجه به سپاس و شکرگزاری مشغول می‌شود و با شمردن یک‌یک نعمت‌های خداوند از او قدردانی می‌کند.
قسمت‌هایی از ادعیه شامل برشمردن نعمت‌ها و شکرگزاری آنها است؛ ولی روایات زیادی از پیامبر و ائمه درباره شیوه‌های دعاکردن به ما رسیده تا بهتر بتوانیم دعا کنیم و اینکه از خداوند به واسطه رحمت و نعمت‌هایش قدردانی و سپاسگزاری کنیم.
۴-۴-۶٫ متخلق‌شدن به اخلاق الهی
وقتی انسان اسامی خداوند را در ادعیه می‌خواند و تکرار می‌کند همین تکرار صفات پسندیده روح انسان را آماده پذیرش صفات الهی می‌کند، زیرا روح انسان آمادگی پذیرش صفات خوب و بد را دارد و بر زبان‌آوردن و تأمل در صفات و اسماء حسنای حق‌تعالی باعث می‌شود آمادگی پذیرش آنها را پیدا کند و با توجه و دقت در هر یک از صفات خداوند سبب می‌شود آثار تربیتی متناسب با آن صفات در روح او پدیدار شود، زیرا انسان در هر گرفتاری و حالتی باتوجه به نیازش یکی از اسماء و صفات خداوند را تکرار می‌کند، برای مثال در هنگام توبه، تواب و غفوربودن خداوند و در هنگام نعمت خواستن صفت فضل و احسان و کرم خداوند را ذکر می‌کند و با توجه به این صفات روحش به آرامش می‌رسد. او سعی می‌کند خود را با این صفات هماهنگ کند و رفته رفته این صفات در او شکل می‌گیرد و مانند ملکه‌ای برای او می‌شود و در رفتار و اعمالش نیز گذشت و احسان و نیکوکاری نمودار می‌شود، پس هر چه دامنه این اسماء در زندگی‌اش بیشتر شود متخلق به اخلاق الهی می‌شود و در نهایت انسانی می‌شود که خداوند می‌پسندد.
«یا غافر الذنب یا قابل التوب یا عظیم المن یا قدیم الاحسان: ای آمرزنده گناه، ای پذیرنده توبه، ای بزرگ نعمت ای دیرینه احسان… .»^[۶۰۰]
با نام‌بردن چنین اسمایی اضطراب، نگرانی، یأس و نومیدی از روح و قلب انسان رخت برمی‌بندد و امید و توکل و ایمان و آرامش جانشین آنها می‌شود، پس روح آرام بسیار کارآمدتر از روح مشوش و مضطرب است و با امیدی روزافزون به وظیفه خود که همان عبادت و بندگی است مشغول می‌شود: «ما خلقت جن و الانسان الا یعبدون: جن و انس را نیافریدیم مگر اینکه مرا عبادت کنند»^[۶۰۱]
۴-۴-۷٫شناخت نفس اماره
امامان در ادعیه مختلف از ائمه معصومین همواره از نفس اماره شکایت می‌کنند و از او به خدا پناه می‌برند. سالک با خواندن ادعیه و مناجات‌ها به کیفیت نفس اماره واقف می‌شود، زیرا در دعا به توصیف آن پرداخته شده است و یادآوری می‌کند که چگونه انسان را از خدا غافل می‌کند و برای رسیدن به بهره‌های دنیوی و هوس‌های انسانی وادار به گناه می‌کند، پس توجه‌کردن به این گزینه باعث می‌شود انسان از خطرات نفس آگاه شود و با توجه و بیداری کامل به عبادت پروردگار بپردازد و با پا گذاشتن بر روی هوس‌های انسانی و شهوت‌ها او را زبون و پست کند و روح به مقامات بالا عروج کند.
امام سجاد در مناجات الشاکین کیفیت عملکرد نفس را بیان می‌کند که انسان را از خواب غفلت بیدار می‌کند: «الهی الیک اشکو نفسا بالسوء اماره و الی الخطیئه مبادره و بمعاصیک مولعه و لسخطک متعرضه تسلک بی مسالک المهالک و تجعلنی عندک اهون هالک، کثیره العلل، طویله الامل، ان مسّها الشرّ تجزع و ان مسّها الخیر تمنع میاله الی اللعب و اللهو مملوه بالغفله و السهو تسرع بی الی الحویه و تسوفنی بالتوبه:
خدایا از نفسی که پیوسته به بدی فرمان می‌دهد و به خطا روی می‌کند و به نافرمانی تو، آزمند است و در معرض خشم تو قرار می‌گیرد به تو شکایت آورده‌ام؛ نفسی که مرا به راه‌های نابودی می‌کشاند و در پیشگاه تو مرا پست‌ترین هلاک‌شده می‌کند؛ نفسی بهانه‌ساز و درازآرزو، اگر شری به او رسد بی‌تابی می‌کند و اگر به چیزی دست یابد بلندپرواز و خویشتن‌بین شود. پیوسته به لهو و لعب مایل و غرق بی‌خبری و فراموشی است، با شتاب به‌سوی مسکنت (گناه) می‌برد و توبه‌ام را به تأخیر می‌اندازد.»^[۶۰۲]
می‌بینیم امام سجاد در بخشی از مناجات الشاکین که ذکر شد به توصیف نفس می‌پردازد؛ نفسی که بدون در نظرگرقتن عواقب کار، انسان را به تمایلات و آرزوهای زودگذر دنیوی می‌کشاند؛ او را فریب می‌دهد و گناه را در نظر او لذت‌بخش جلوه می‌دهد و به بدی‌ها دعوت می‌کند، پس سالک بدون کمک حق مغلوب نفس می‌شود و از او شکست می‌خورد، زیرا تنها خداوند است که می‎تواند او را در مبارزه با نفس به پیروزی رساند. دکتر محمد فنایی اشکوری نفس را این‌گونه تعریف می‌کند: «نفس مرکز یا توده کشش‌ها و تمایلات است که بدون در نظرگرفتن جهات منفی و عواقب سوء طالب چیزی می‌شود و انسان را به سوی آن می‌کشاند. کار نفس فریفتن است. فریب نفس این است که لذت گناه را برجسته وآثار سوء آن را پنهان می‌کند.»^[۶۰۳]
انسان با توجه و تأمل در این ادعیه به یقطه می‌رسد و به او یادآوری می‌کند از آرزوهای دور و دراز دوری کند و در برابر سختی‌ها صبور باشد و موفقیت‌ها را از خود نداند، بلکه از جانب خدا بداند و به لهو و لعب مشغول نشود و از گناهان توبه کند، پس این چنین از بی‌خبری و غفلتی که نفس او را در دام آن می‌اندازد، رهایی می‌یابد.
۴-۴-۸٫ شناخت شیطان
از دیگر آثار دعا شناساندن ماهیت شیطان به سالک است. در ادعیه به توصیف شیطان می‌پردازد و فرد را از وساوس و حیله‌های او آگاه می‌کند. امام سجاد در مناجات الشاکین پرده از چهره پلید شیطان بر می‌دارد و به انسان تلنگر می‌زند و یادآوری می‌کند: این شیطان است که دنیا را در نظر او می‌آراید و او را فریب می‌دهد و از خالق هستی غافل می‌کند:
«الهی اشکو الیک عدوا یضلنی و شیطانا یغوینی قد ملاء بالوسواس صدری و احاطت هوا جسه بقلبی یعاضدنی الهوی و یزین لی حبّ الدنیا و یحول بینی و بین الطاعه و الزلفی: الهی از دشمنی که گمراهم کند و شیطانی که فریبم دهد به تو شکایت آورده‌ام همانا که با وسوسه سراسر سینه‌ام را فرا گرفته است و اوهامش قلبم را احاطه کرده است، هوا و هوس مرا کمک می‌کند و دوستی دنیا را در نظر می‌آراید و میان من و طاعت حق و آخرت تو جدایی می‌افکند.»^[۶۰۴]
بنابراین ادعیه، شیطان را دشمن قسم خورده معرفی می‌کند و شخص را در برابر وسوسه‌هایش بیدار می‌کند تا قلبش مملو از خدا شود و از هرچه جز اوست خالی شود، زیرا انسان در برابر دشمنی قوی واقع شده که آن دشمن ضعف‌های انسان را می‌داند و هوس‌ها و شهوت‌های آدمی را زینت می‌دهد: « فزّینّ لهم الشیطان اعمالهم».^[۶۰۵]

SiO₂

-

۶

۱۳/۷

CeO₂

-

۶

۲۴/۵

Fe₂O₃

۷۰۰

۵/۵

۰۱/۵

Y₂O₃

۲۲۵

۵/۳

۳۲/۶

CuO

۵/۱

۶۹/۴

Mo₂O₃

این ذرات به دو گروه کاری پولیش‌کاری مکانیکی به طور مثال MFP و دیگری مکانیکی-شیمیایی CMP تقسیم‌بندی می‌شوند. این تقسیم‌بندی بر اساس میزان سختی‌ها نسبت به قطعه‌کار و قابلیت برقراری واکنش شیمیایی با قطعه‌کار در شرایط محیطی خاص می‌باشد.
ذرات ساینده‌ای همچون الماس، کاربید بور و کاربید سیلیکون که سختی بالاتری نسبت به Si₃N₄ دارند برای پولیش‌کاری مکانیکی(MFP) با قابلیت براده برداری زیاد به کار می‌روند. به وسیله چنین مکانیسمی قطر و هندسه قطعه‌کار به ابعاد نهایی و مورد نظر نزدیک می‌شود. ما بقی ذرات که از لحاظ سختی نرمتر هستند می‌توانند در CMP مورد استفاده قرار گیرند. طبق تحقیقات ]۸[ CeO₂ نسبت به سایر ذرات ساینده عملکرد بهتری در روش CMP از خود نشان داده است. دو عمل مهم در CMP به کمک ذرات ساینده CeO₂ اتفاق می‌افتد:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

الف) ذرات ساینده مستقیما وارد واکنش شیمیایی با قطعه‌کار (Si₃N₄) می‌شود که منجر به تشکیل لایه SiO₂ روی قطعه‌کار می‌شود.
ب) سختی CeO₂ به سختی لایه SiO₂ تشکیل یافته نزدیک است ولی از سختی Si₃N₄ خیلی کمتر است(در حدود ۳/۱ سختی Si₃N₄). بنابراین Si₃N₄ به سختی توسط CeO₂ می‌تواند خراش پیدا کند ولی لایه SiO₂ توسط رفتار مکانیکی CeO₂ می‌تواند از روی قطعه‌کار جدا گردد.
نمودار (۱-۳) تاثیر انواع ذرات ساینده را روی صافی سطح حاصله را در روش CMP نشان میدهد.
نمودار(۱-۳): تاثیر انواع ذرات ساینده را روی صافی سطح حاصله را در روش CMP. ]6[
واکنش بین ذرات ساینده و قطعه‌کار
CMP یک روش پولیش‌کاری است که از اصل واکنش جامد-جامد پیروی می‌کند. اگر انرژی مکانیکی به محل تماس دو شئ یا ابزار و قطعه‌کار اعمال شود بیشتر انرژی به انرژی حرارتی تبدیل می‌شود و یک حالت دما و فشار بالا در محل تماس به وجود می‌آورد. در چنین شرایطی تعادل اولیه از بین رفته و منجر به تغییر و تبدیل عناصر به علت تغییرات فازی و تجزیه مواد می‌شود. سرعت واکنش خیلی بالا است. یکی از علت‌های این امر هم تاثیر فزاینده فعال شدن فعالیت شیمیایی به واسطه حرارت و صدمات سطحی که به وسیله تنش و کرنش به وجود آمدند می‌باشد. در منطقه تماس قطعه‌کار و ذرات ساینده حتی اگر بار اعمالی کم باشد ولی فشار در نقطه تماس از استحکام مواد در همان چند نقطه تماس بیشتر است و چنین فشار بالایی برای شروع واکنش کافی خواهد بود. شکل(۳-۳) شماتیکی از منطقه تماس را در CMP نشان می‌دهد.
شکل(۳-۳): شماتیکی از منطقه تماس را در CMP
واکنش جامد-جامد در اندک زمانی در نقطه تماس تحت فشار بالا و حرارت تولید شده توسط اصطکاک اتفاق می‌افتد که منجر به جدا شدن ذره‌ای در مقیاس بسیار کوچک از روی قطعه‌کار می‌شود. نکته اصلی روش CMP استفاده از ذرات نرمتری است که بتواند در واکنش جامد-جامد با قطعه‌کار شرکت نماید. واکنش بین ذرات ساینده و قطعه‌کار (CeO₂ و Si₃N₄) را می‌توان به صورت خلاصه به شرح ذیل نشان داد]۵[:
Si₃N₄ + CeO₂ SiO₂+CeO_1.72 +CeO_1.83 + Ce₂O₃ + N₂ (g) (1-3)
همان طور که در معادله فوق آمده است امکان تشکیل انواع اکسیدهای سریم در محصولات وجود دارد. مهمترین محصول واکنش که مورد نظر می‌باشد SiO₂ می‌باشد. کل مراحل واکنش‌های شیمیایی را می‌توان به دو دسته ذیل تقسیم‌بندی نمود:
واکنش اکسایش به کاهش
واکنش تبادلی (تبادل هر دو یون کاتیون و آنیون)
Si SiO₂ OR SiO₄^2- (۲-۳)