با وجود این، استادان خارجی مردان تجربه و عمل بودند و آموزش آنها عملی و تجربی بود.نخستین کتابهای درسی را پس از چند سال که استادان خارجی در کلاسها به طورعملی تدریس کرده بودند، مترجمان آنها با استفاده
از یادداشتهایی که خود آماده ساخته بودند و یا کتابهایی که آن استادان از خارج آورده یا در اینجا نوشته بودند، فراهم آوردند.
این کتابها در چاپخانه دارالفنون به صورت چاپ سنگی تهیه می شد و در دسترس دانشجویان قرار می گرفت. علاقه و پشتکار اولین گروه معلمان ایرانی و خارجی دارالفنون بسیار چشمگیر بود. آنها همه لوازم کار خود  اعم از کتاب، آزمایشگاه، کارگاه، عکاسخانه و چاپخانه را شخصاً تهیه کردند و با آنکه دانشجویان آنها فرزندان شاهزادگان و درباریانی بودند که آمادگی و پشتکار لازم را نداشتند، باز هم توانستند دانش آموختگانی را تربیت کنند که برای آنان جانشینان شایسته ای باشند. (گلپایگانی، ١٣٧١: ۵۲)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نخستین مشکلی که برای تهیه کتابهای درسی وجود داشت (و در طول این ١۵٠ سال اخیر کم و بیش این مشکل ادامه داشته است)، نداشتن اصطلاحات علمی تعریف شده ای بود که به جای واژه های خارجی به کار رود. نداشتن کاغذ و مرکب مرغوب، فقدان استادکار ماهر، و تجهیزات ناقص از دیگر مشکلات بود که همه آنها با مدیریت و  کمک علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم  و رضاقلی خان هدایت  معروف به لله باشی، ناظم و سرپرست مدرسه، برطرف می شد. گفتنی است که نخستین مدیران دارالفنون از دانشمندترین و آگاهترین اشخاص عصر خود بودند و همین مدیریت آگاهانه سبب شد که استادان خارجی هر سال یک کتاب بنویسند و مترجمان ایرانی آن کتابها رابه فارسی برگردانند.
چند نمونه از نخستین کتابهایی که در دارالفنون تدریس می شد:
میزان الحساب تألیف موسیو کریشش؛ ترجمه محمدزکی میرزا . تهران:دارالفنون ١٢٧۴ق.
فیزبک، کریشش نمساوی؛ ترجمه میرزا زکی مازندرانی. تهران: دارالفنون ١٢٧۴ ق.
تشریح بدن الانسان، پولاک، تهران: دارالفنون ١٢٧٠ ق ،
جبر و مقابله، مؤلف بهلر فرانسوی، ترجمه عبدالرسول خان مهندس اصفهانی، به اهتمام رضاقلی ناظم مدرسه دارالفنون
زبده الابدان، جان. ال. شلیمر فلمنکی به دستیاری محمدتقی بن محمدهاشم ١٢٧٩ ق. انصاری طبیب کاشانی،
زبده الحکمه ، پولاک نمساوی؛ گردآوری میرزا علی نقی آقا محمداسماعیل، تهران،
٧. جراحی : مشتمل بر دو جلد و یک رساله در کحالی، پولاک نمساوی، تهران، ٣ ج در یک مجلد.
۲-۶-۱- نخستین کتاب فیزیک
نخستین کتاب درسی فیزیک در ایران در سال ١٢٧۴ ق مطابق با ١٢٣۶ شمسی /١٨۵٧ میلادی در تهران به صورت چاپ سنگی به طبع رسید. نویسنده کتاب مسیواگوستت کرشیش نمساوی (اتریشی) استاد فیزیک مدرسه دارالفنون بود. این کتاب رامیرزا زکی مازندرانی با عنوان جرّ اثقال و حکمت طبیعی به زبان فارسی ترجمه کرد و درچاپخانه دارالفنون به چاپ رساند.
کتاب فیزیک ترجمه میرزا زکی مازندرانی از جهت واژه ها ، اصطلاحات علمی  که نخستین بار در زبان فارسی برگزیده و به کار برده شده ، همچنین به لحاظ تعریف بعضی مفاهیم و کمیتهای فیزیکی و تغییراتی که در طول یک قرن و نیم گذشته برای آنها صورت گرفته  و از نظر تاریخ علم آموزنده است. شادروان هوشنگ شریف زاده ، که از شیفتگان وآگاهان نسبت به علم و آموزش در ایران بود به تنقیح این کتاب همت گماشت و باهمکاری خانم آرمه زرسازی و خانم مهرناز طلوع شمس این کتاب را با اضافاتی برای چاپ مجدد به مرکز نشر دانشگاهی سپردند که امید است به زیور طبع مجدد آراسته گردد.
علاوه بر استادان ، فارغ التحصیلان دارالفنون هم به نوشتن کتابهای درسی دست زدند. مثلاً آقاخان مصفا ملقب به محاسب الدوله که از نخستین شاگردان دارالفنون است، تاریخچه مدرسه دارالفنون را نوشته و در آن متذکر شده است که:
نظر به اینکه نسخه موجز و مفیدی از جبر و مقابله به طبع نرسیده بود یک کتابی درجبر و مقابله تألیف نمودم و به طبع رساندم. کتابی هم در علم حساب تألیف کردم.یک نسخه جرثقیل ترجمه کردم و یک کتابی هم در جغرافیا جمع و تألیف کردم ودر اصفهان به طبع رساندم.» (یغمایی، ١٣٧۶: ۵)
البته مشخص می شود که در همان زمان هم به معلم و مؤلف توجه نمی شده است به طوری که همین نویسنده کتاب درسی می نویسد:نظر به اینکه حقوقی که از مدرسه به امثال بنده داده می شد کافی از برای معاش نبودو مقارن این احوال بانک شاهنشاهی ایران و معادن در شرف تأسیس بود… این بنده هم از آن تاریخ وارد بانک شاهنشاهی شدم.
۲-۶-۲- بعضی از معلمان دارالفنون
مهدیقلی خان هدایت (مخبرالسلطنه) می نویسد:
در دوره اول دارالفنون معلمینی بوده اند که از همه آثار[ جدیّت] باقی است و بعدهاآن دلسوزی را در کار نداشتند. کریشش معلم توپخانه و ریاضی بوده ، میرزا زکی پسرحاجی میرزا آقای مازندرانی که به پاریس رفته بوده است و فرانسه می دانسته مترجم او بوده است  دکتر پولاک معلم طب و جراحی به مترجمی فرانسوی فوت می کند ، (Cloquet) محمدحسین خان قاجار ، چون کلوکه حکیم باشی مخصوص می شود. شلیمر نمسوی به جای او به تدریس طب می پردازد. این شلیمر قرابادینی[کتاب داروشناسی] در طب و نباتات نوشته است که چاپ شده است. الحق نسخه ای باارزش است و جا دارد که تجدید چاپ شود.»( هدایت، ۱۳۷۵: ۵۷)
همین نویسنده سالها بعد که تعداد مدارس زیاد می شود و دیگر از استادان خارجی اثری نیست می نویسد:
برنامه مدارس ما صحیح نیست هنوز یک مدرسه با تمام ملزومات نداریم و مدرسه زیاد می کنیم و افاده چی ناقص می سازیم. از هر طبقه در مدارس قبول می کنیم و یک رقم تدریس ، ادارات ما روزبه روز پر می شود از اجزایی که طرف حاجت نیستند.چند سال است که مدرسه فلاحت داریم ، یک نفر که به حقیقت فلاحت بداند تربیت نشده است. اگر هم ندرتاً یکی چیزی آموخته است به آبادی ملک پدرش نپرداخته…ممالک مترقی برای هر حرفه ، نجاری ، آهنگری ، خانه داری ، آشپزی ، خیاطی و غیره مدرسه دارند. مدرسه باید کار آگاهان سربزیر بسازد نه مفسدان سر به هوا… این را هم بگویم عالم به هر فنی بیش از حاجت ، وجود معطله خواهد بود.
تا ١٣٠٧نخستین مدرسه ابتدایی به سبک جدید ٣٧ سال و نخستین دبیرستان ۴٧ سال پس ازتأسیس دارالفنون که یک مرکز عالی آموزشی بود ، در ایران تأسیس شد. ملاحظه می شود که دارالفنون در هنگام تأسیس پیش نیازهای خود را نداشته و از این رو آن انتظاری که از آن می رفت حاصل نشد.
حاج میرزا حسن رشدیه ( ١٣۶٣  ١٢۶٧ ق) از نخستین بنیانگذاران مدرسه جدید در ایران است. وی را به ر استی پیر معارف و پدر مدرسه جدید در ایران لقب داده اند.
میرزا حسن رشدیه پس از آنکه مدرسه ای را در ایروان تأسیس کرد و مورد توجه ایرانیان قرار گرفت ، تشویق شد تا مدرسه ای در تبریز بگشاید. گرچه این مدرسه مورد استقبال مردم قرار گرفت ولیکن چندین بار بسته و رشدیه متواری شد. ولیکن هر بارعشق به تعلیم و تربیت کودکان ایرانی او را به تحمل سختیها وادار کرد به طوری که نام او زینت بخش تاریخ آموزش و پرورش کشور شد.
این مدرسه علاوه بر تدریس کودکان به مردان بی سواد ٢۵ تا ۴٠ ساله هم آموزش می داد به طوری که در مدت ٩٠ ساعت تدریس ، خواندن و نوشتن را فر امی گرفتند.رشدیه بعداً به تهران رفت و کار خود را دنبال کرد.میرزا حسن رشدیه نخستین مؤلف کتابهای درسی ابتدایی در ایران است. از او ٢٧ کتاب چاپ شده موجود است که بعضی از آنها عبارتند از:
بدایه التعلیم ، این کتاب را برای نوآموزان سال اول ابتدایی در سه جلد نوشته است.
جلد اول برای دو ماه اول ، جلد دوم و سوم برای پنج ماه آخر
نهایه التعلیم ، جلد اول درس فارسی و جلد دوم شامل مطالب علمی
کفایه التعلیم ، برای آموزش املای فارسی
هدایه التعلیم ، برای تربیت معلم
اخلاق ، برای شش کلاس دبستان.
رشدیه این کتابها را با هزینه خود چاپ می کرد و در اختیار دانش آموزان قرار می داد (قاسمی پویا، ٬١٣٧: ۲۰۷).
جالب است بدانیم که رشدیه برای اداره مدرسه ، نظامنامه ای نوشته که شامل چهل و یک فصل است و هر فصل به یک موضوع اختصاص دارد. مثلاً در تکالیف مدیران مدارس می نویسد:
مدیر مدرسه در قبول متعلم اگر فقط شهریه را منظور بدارد بسی ظلم کرده است. مدیر باید شهریه را محض استقلال تعلیم و تربیت اخذ نماید ، زیرا که مطالبات اجرت برای تعلیم حرام است.
مدیر مدرسه اگر نتواند از حالات دروس عموم متعلمین مستحضر شود ، مدرسه راتعطیل نماید که وبالش تخفیف یابد.در سالهای بعد به تدریج مدارس ویژه ای در تهران و شهرستانها دایر شد.  یکی از افرادی که در تعلیم و تربیت و فرهنگ معاصر اصفهان نقش مؤثر داشته است حاج سید سعیدطباطبایی نائینی (متولد ١٢٩٣ ه . ق  است. وی بنیانگذار ١٠ مدرسه ، یک کتابخانه و چاپخانه گلبهار دراصفهان ، همچنین مؤسس کتابخانه گوهرشاد مشهد است. او ١٨ جلد کتاب درسی برای دانش آموزان تألیف کرده است. (ایمانیه، ۱۳۷۸: ۴۹)
نمونه کتابهایی که در دوره ابتدایی تدریس می شد عبارتند از:
کتاب علمی در اخلاق و اصول و فروع دین از میرزا یحیی دولت آبادی
تعلیم الاطفال در الفبا و قرائت فارسی از میرزا محمودخان مفتاح الملک
شجره طیبه در اخلاق و اصول و فروع دین از میرزا یحیی دولت آبادی
تاریخ مختصر ایران از محمدعلی فروغی ذکاءالملک
جغرافیا از میرزا رضاخان مهندس الملک
کتابهایی که برای دوره ابتدایی نوشته می شد بر اساس سلیقه و تجارب شخصی نویسنده بود و هدف و برنامه ، همان اندیشه های نویسنده بود که اغلب با شرایط سنی کودکان و مسائل یادگیری آنها مطابقت نداشت.
نخستین مدرسه متوسطه در ایران  در سال ١٣١۵ ق/ ١٢٧۵ ش به نام مدرسه علمیه تأسیس شد. در این مدرسه علاوه بر درسهای ادبی ، درسهای فیزیک و شیمی و ریاضی و طبیعی نیز تدریس می شد. اما این درسها کتاب و برنامه منظمی نداشتند. معلمین نیزبرای تدریس آموزش اختصاصی ندیده بودند. اغلب این معلمین از کتابها و جزوه هایی که خود در دارالفنون داشتند در کلاس درس جزوه می گفتند و بچه ها می نوشتند. به این ترتیب جزوه نویسی مهم ترین فعالیت آموزشی بود که متأسفانه در بعضی از کلاسها هنوزادامه دارد. (معتمدی، ۱۳۸۶ ۶۲)
از افراد آگاهی که در نوشتن کتاب درسی پیش قدم بوده است میرزا محمدعلی خان ذکاءالملک فروغی بوده که نخستین کتاب فیزیک را برای دوره دبیرستان نوشته است. درمقدمه این کتاب می خوانیم:
بسم الله الرحمن الرحیم
دیباچه
بعدالحمد والصلوه. هشت نه سال قبل این بنده در مدرسه علمیه که از مدارس متوسطه شهر طهران محسوب می شود سمت معلمی علم فیزیک داشتم و سه دوره این علم را برای سه طبقه از طبقات متعلمین آن مدرسه تدریس نمودم. دوره اول را به مقتضای استعداد محصلین بالنسبه مفصل گفتم و دوره دوم و سوم را که کم قوه تر بودند مختصر کردم و از آنجا که کتابی در این علم مناسب تدریس طبقات مزبوره موجود نبود مطالب را از خارج برای شاگردان تقریر می نمودم و می نوشتند.تقریراتی که برای طبقات دوم و سوم کرده بودم چون جمع و تدوین شد به صورت کتابی درآمد. در این اوقات بعضی از دوستان آن را پسندیده و چون احتیاج مدارس را به یک دوره مختصر از علم فیزیک می داشتند بنده را محرک شدند که بعضی تصاویر بر آن کتاب ملحق نموده و آن را به طبع برسانم. (…. ١٣٢٧ بنده شرمنده محمدعلی فروغی ( ١٣٢١  ١٢۵۶ ). فیزیک . مقدمه ، کتابخانه ایران.محمدعلی بن فروغی (ذکاءالملک )
۲-۶-۳- کتابهای وزارتی
در سال ١٢٩٠ شمسی قانون اساسی وزارت معارف به تصویب رسید و تعلیمات عمومی و اجباری جزو وظایف دولت قرار گرفت. نظام آموزشی چهار نوع مدرسه:مکاتب ابتدایی دهکده ، مکاتب ابتدایی بلده ، مدارس متوسطه و مدارس عالیه را شامل بود. بر طبق این قانون همه دستگاه های تعلیم و تربیت دولتی و خصوصی با برنامه یکسان ، زیر نظارت دولت قرار گرفت و دوره تعلیمات ابتدایی شش سال و تعلیمات متوسطه نیز شش سال مقرر شد. بر اساس این قانون دولت به تأسیس دبستانها ودبیرستانها در سراسر کشور دست زد و دارالمعلمین (دانشسرای مقدماتی) برای تربیت دبیر تأسیس شد.در سال ١٣٠٠ شمسی قانون شورای عالی فرهنگ به تصویب رسید. مطابق این قانون کلیه امور مدارس شامل سازمان ، برنامه ، امتحانات ، استخدام معلم ، مدت زمان آموزش در سطح کشور یکسان شد و مؤلفان ملزم شدند که کتابهای درسی را مطابق برنامه ای که از طرف وزارت معارف ٢ به آنها ابلاغ می شد تألیف نمایند. در همین برنامه بود که آموزش علوم در ایران از دوره ابتدایی آغاز شد و کتابهایی نیز برای آموزش علوم نوشته شد.البته این برنامه سه چهار سال بیشتر دوام نیاورد و به دلیل کمبود کاغذ و مشکل چاپ   تدریس علوم در مدارس ابتدایی منحصر به یک درس به نام علم الاشیاء ، آن هم برای کلاس پنجم دبستان منظور شد .
در سال ١٣٠٧ شمسی در زمان وزارت قراگوزلو (اعتمادالدوله) تهیه کتابهای درسی ابتدایی بر عهده وزارت معارف قرار گرفت و نخستین بار کتابهای وزارتی در سطح کشورانتشار یافت.کتابهایی که به راهنمایی و سرپرستی وزارت فرهنگ انتشار یافت از لحاظ مفاهیم علمی و ادبی متناسب با نیاز سنی دانش آموزان و احتیاجات اجتماعی آنها بود و نسبت به کتابهای قبلی ارزان تر ، و از نظر چاپ هم مرغوب تر بود و مشکل تحصیل دانش آموزان ازنظر کتاب برطرف شد.به دنبال نتیجه ای که از چاپ و انتشار کتابهای دبستانی حاصل شد تهیه کتابهای ۴۶۴٣ دبیرستانی هم مورد توجه وزارت معارف قرار گرفت و در تاریخ ٢٧ مهرماه ١٣١٧تصویب نامه ای از هیئت وزیران گذشت که در آن نگارش کتب دبیرستانی را نیز بر عهده وزارت معارف قرار داد. به دنبال این تصویب نامه کمیسیونی از دبیران ، دانشیاران واستادان در هر موضوع تشکیل شد تا کتابهای دبیرستان را برنامه ریزی و تألیف نمایند. برطبق آیین نامه مقرر شد همه کتابهای دبیرستانی بر طبق یک اسلوب مطلوب و موافق بااصول آموزش و پرورش نگارش یابد به طوری که علاوه بر مواد علمی و ادبی مؤیدخصال ملی و ملکات راسخه باشد که از عهد باستان سرشته نهاد ایرانیان بوده است.
به دنبال این اقدام مؤثر در مدت سه سال هشتاد جلد کتاب دبیرستانی به سرمایه وزارت فرهنگ منتشر شد. این کتابها که به عنوان کتابهای وزارتی معروف بودند از نظردقت در صحت مطالب و زیبایی چاپ و نوع کاغذ و جلدسازی نسبت به کتابهای قبلی درسطح بسیار ممتازی قرار گرفتند.افرادی که در هر یک از گروه های درسی شرکت داشتند. موجه ترین و شایسته ترین  مؤلفین کتابهای فیزیک سال سوم دبیرستان عبارت بودند از: