در سال ۱۳۶۴ اجزا شهرستان مشهد بخشهای احمدآباد – چناران – سرخس – طرقبه – فریمان – کلات و مرکزی بوده است.
در سال ۱۳۶۹ بخش چناران به شهرستانی مستقل تبدیل شد. در سال ۱۳۷۱ نیز بخش فریمان به شهرستان فریمان تبدیل گردید. (منبع قبلی – ص ۱۱۷)
در حال حاضر مشهد شامل ۴ بخش، ۱۳ دهستان، ۵ نقطه شهری می‌باشد. (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، آذرماه ۱۳۸۴)
۳-۶ تکوین تاریخی شهر مشهد
۳-۶-۱ تاریخچه مختصر شهر قدیم مشهد
مشهد به معنی محل شهادت حضرت رضا علیه‌السلام امام هشتم شیعیان می‌باشد. ابتدا به نام مشهدالرضا نامیده شده است. بطوریکه مورخین نوشته‌اند تا قرن ۲ هجری به نام سناباد معروف و از توابع نوغان بوده است و در آن زمان شهر توس که خرابه‌های آن در چهارفرهنگی مشهد واقع است، محل اقامت مامون در طول سفر بوده است و در سال ۲۰۳ هجری یعنی موقعیکه هارون در توس مرد او را در قصبه سناباد دفن کردند و پس از وی حضرت رضا(ع) که به شهادت رسید در کنار قبر هارون‌ دفن نمودند. از همین سال شهر مشهد رو به آبادی می‌گذارد و روضه مقدس در سنین ۴۰۰ هجری قمری به دست حاکم نیشابور رو به فزونی گذاشت و در زمان پادشاهان صفویه که در انتشار مذهب شیعه جهد بلیغ داشتند به بناها و آثار روضه مطهره افزوده گردید. زمانیکه شاه طهماسب صفوی شهر را بنا کرد گنبد مطهر را با آجرهای مطلا تذهیب کرد و همین سلطان، صحن را به صورت فعلی درآورد. شاه‌عباس کبیر دنباله اقدامات و اصلاحات شاه‌طهماسب را ادامه داد و ضریح را به جواهرات آراست و موقوفه زیادی برای این منظور قرار داد و سایر سلاطین صفویه از اسلاف خود پیروی نموده و در توسعه ابنیه و آبادی شهر مشهد کوشیدند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

نادرشاه بعد از تاخت و تاز افاغنه شکوه وعظمت مشهد را به حد کمال رسانید و موقوفه زیادی واگذار کرد و مطلا نمودن در بزرگ جنوب صحن عتیق از جمله اقدامات این پادشاه است. در زمان فتحعلیشاه قاجار و ناصرالدین شاه نیز به آبادی و عمران این شهر افزوده گردید.(نیک بین،۱۳۸۷، ۱۳)
۳-۶-۲ تعریف و مفهوم آستان قدس
آستان قدس به مفهوم یک دستگاه معظم دینی و اجتماعی و حتی بین‌المللی است که تقریبا در سراسر جهان نظیر و تالی ندارد. دینی است از آن جهت که قبر پیشوای مسلمین یعنی امام هشتم علیه‌السلام همچون کاخ با عظمتی در قلب آن جای گرفته و پایه‌های دین شریف اسلام را در محیط خود و در خارج بیش از پیش مستحکم و استوار ساخته است. درگاه رحمتی است که همه ساله در حدود ششصد هزار نفر از اکناف جهان برای کسب فیض معنوی بدانجا می‌شتابند و سرتعظیم بر آستانش می‌سایند.
دستگاهی اجتماعی است، از این نظر که مؤسسات خیریه و عام‌المنفعه‌ای از قبیل: بیمارستان، کتابخانه، موزه، مهمانسرا جذامیخانه دارد. و علاوه بر خدماتی که از طریق این مؤسسات به مردم می‌کند هزاران کمک مالی و اجتماعی دیگر نیز به اشخاص فقیه و زوار می کند که هر یک در جای خود بسی مهم و قابل توجه است. تنها بیمارستانهایش سالی ده‌هزار بیمار بستری و قریب پنجاه‌هزار نفر سرپایی معالجه می‌کند. در کتابخانه‌هایش ده هزار جلد کتاب نفیس خطی و چاپی موجود است که همواره در اختیار اهل ذوق و تحقیق قرار داده می‌شود و از این راه به نه تنها فیض معنوی به اهل علم و دانش می‌رساند بلکه خدمت بزرگی نیز به فرهنگ کشور می‌کند.(هاشمی،۱۳۸۶، ۱۵)
دستگاهی بین‌المللی است زیرا هم مطاف شیعیان جهان است هم اهمیت تاریخی و عظمت مذهبی و زیبایی‌ ابنیه و آثارش چشم عالم را به خود خیره ساخته است و به همین جهت کلیه ساکنان عالم از هر طبقه و دسته عالی و دانی، مسلمانان و غیر مسلمان هر یک به بهانه‌ای برای کسب فیض از این درگاه و مشاهده آثار با عظمت و زیبایی این کاخ روحانیت به آنجا می‌شتابند.
۳-۷ مشهد از آغاز پیدایش (سال ۵۹ ه.ش تا ۱۲۹۹ ه.ش)
تاریخ مشهد خلاصه‌ای از تاریخ خراسان و همچون اکثر مناطق مرزی، پرماجرا و پرافت و خیز بوده و متاثر از جریانات سیاسی و بین‌المللی. علت وجودی و رشد شهر مشهد مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) امام هشتم شیعیان جهان است که در سال ۲۰۳-۲۰۱ ه.ق به دست مامون خلیفه عباسی به شهادت رسید. (امام، ۱۳۷۷، ص ۲۰)
رشد شهر مشهد تا قرن هفتم (هجوم مغولان) و ویرانی شهرهای بزرگی چون توس و نیشابور چندان محسوس نبود. اما به دنبال تخریب شهر توس در سال ۶۱۸ ه.ق (۵۷۶ ه.ش) و قتل عام مردم آن به دست یکی از سرداران چنگیز، مردم به مشهد الرضا پناه بردند. این در حقیقت پایان عمر سروری توس و آغاز شوکت و اهمیت مشهد بود. (خادمیان، ۱۳۷۱، ص ۵۰)
با روی کار آمدن تیموریان در دوران شاهرخ تیموری و گوهرشاد خاتون، آبادی بسیاری در مشهد صورت گرفت و مسجد جامع گوهرشاد ساخته به سال ۷۹۶ ه.ش از جمله آن اقدامات است. در سال ۸۷۳- ه.ش مشهد به تصرف سلطان حسین بایقرا درآمد. وزیر سمرقندی امیر علیشیرنوایی کارهای بزرگی برای مشهد انجام داد. برگرداندن آب (چشمه گیلاس) از طوس به مشهد مشکل کم آبی مشهد را به طور اساسی مرتفع نمود و سبب توسعه هر چه بیشتر مشهد شد. (سیف‌الدینی،۱۳۸۹، ۱۶)
با روی کار آمدن صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران توسط شاه اسماعیل صفوری رشد شهر سرعت بیشتری گرفت حصار اصلی شهر و خیابانهای عمده ومعروف به بالا خیابان و پایین خیابان در این دوره ساخته شد.
با روی کار آمدن نادرشاه افشار شهر مشهد به عنوان پایتخت بر اعتبار و عظمت مشهد بیش از پیش افزوده شد. (رهنما، ۱۳۷۵، ص ۸۰) در این زمان جمعیت آن به حدود ۰۰۰/۲۵۰ نفر افزایش یافت. (سیدی – ۱۳۵۸- ص ۲۲۷)
ولی پس از حکومت افشار تا اواخر قاجار بتدریج از اعتبار شهر کاسته شد. در آمارگیری جمعیتی که به دستور رکن الدوله در سال ۱۲۹۵ ه.ق مطابق با ۱۲۵۷ ه.ش انجام گرفت. جمعیت شهر به ۲۸۷۵۷ نفر رسید یعنی به حدود جمعیت یکصد و پنجاه سال پیش از این تاریخ رسید. (سرافرازی،۱۳۸۸، ۱۲)
به طور کلی و خلاصه عوامل مهم رشد و رکود شهر مشهد از ابتدای پیدایش تا اواخر حکومت قاجاریه می‌توان به شرح زیر برشمرد:
بدلیل وجود زیرساختهای مساعد طبیعی مانند شرایط آب و هوایی دشت حاصلخیز و دره‌های سرسبز حوضه کشف رود، شمال خراسان یک منطقه کشاورزی پربرکت بوده که به یک شهر مستحکم پشتیبانی کننده نیاز داشته است و شهر مشهد در پاسخ به این نیاز و ایجاد فضایی برای عرضه و فروش فراورده‌های کشاورزی و رونق تولید نقش بااهمیتی داشته است.
وجود مرقد مطهر حضرت رضا (ع) که علت وجودی و توسعه بعدی شهر مشهد می‌باشد.
قرار گرفتن مشهد در مسیر راه های تجاری که غرب و شرق (جاده ابریشم) رااز طریق شهرهای نیشابور، توس، سمرقند و بخارا به یکدیگر پیوند می‌دهد.
قرار گرفتن مشهد در مسیر راههایی که به دفعات سرزمین ایران را از طریق مورد حمله بیگانگان قرار گرفته مانند تهاجم تیمور با مغولان، ازبک‌ها، افاغنه و…
نقش فعالیتهای عمرانی حکومتها (مانند فعالیت‌های نادرشاه افشار، گوهرشاد خاتون، شاه عباس صفوی و…) جنگها و فعالیت‌های تخریبی آنان در رشد و رکود شهر را نمی‌توان نادیده گرفت.
از بین رفتن شهرهای آباد و بزرگی چون نیشابور و توس به علت حمله مغول و نیز برگرداندن آب ((چشمه گیلاس)) از توس به مشهد زمینه را برای توسعه این شهر بیش از گذشته فراهم کرد.
۳-۷-۱ مشهد از سال ۱۳۰۰ تاکنون
رشد آرام شهر مشهد در سالهای ۱۳۲۰-۱۳۰۰ بتدریج باعث تغییر سیمای ظاهری شهر می‌شود و در دوره حکومت رضا شاه علیرغم سرکوب شورشهای داخلی و برقراری نظم و امنیت و تقویت راه های ارتباطی، مشهد هنوز بافت قدیمی خودراحفظ کرده و خندق مجاور آن به چشم می‌خورد. مرکز و کانون فعالیت‌ شهر، حرم مطهر حضرت رضا (ع) بوده و غالب تجارت‌خانه‌ها و کاروانسراها در اطراف حرم متمرکز بودند.
در اولین سالهای حکومت رضا شاه تغییراتی که در بافت قدیمی بعضی از شهرهای کشور ایجاد می‌شد را تجربه نمود، در این سالها در تعداد از شهرهای کشور اقداماتی بصورت جراحیهای شهری و ایجاد خیابانهای نوین و عمارت‌های بزرگ شایع شده بود، در مشهد نیز رشد و توسعه فیزیکی شهر با کشیدن خیابانهای جدید بر روی بافت قدیم شدید گردید.
کارخانجات متعدد در سال ۱۳۱۳ (از جمله کارخانه نخریسی مشهد و کارخانه قند آبکوه ۱۳۱۴) و مراکز دانشگاهی (دانشکده پزشکی ۱۳۱۸)، تقویت مراکز فرهنگی و مفاخر ملی (آرامگاه فردوسی ۱۳۱۴) امور زیربنایی ( ایجاد کارخانه برق ۱۳۱۵) در توسعه شهر و تقویت نقش مرکزیت نقش مرکزیت آن موثر بود.
در شهریورماه ۱۳۲۰ جنگ دوم جهانی به ایران کشیده شده، گرچه مشکلاتی را در تمام شئون اقتصادی و اجتماعی پیش آورد، ولی در بعضی از شهرها منجمله مشهد سبب فعالیت‌ اقتصادی نوین گردید و به علت ارتباط با شوروی سابق رونقی در کسب و تجارت و فعالیت‌های مربوط به حمل ونقل بوجود آورد و در نتیجه در توسعه شهر موثر واقع گردید. هجوم متفقین به ایران و تاسیس مراکز اقتصادی در بعضی از شهرها از جمله مشهد زمینه‌های تازه‌ای برای کار و فعالیت پدید آورد.
رونق اقتصادی شهر مشهد و بروز خشکسالیهای جنوب خراسان در سالهای ۲۷-۱۳۲۲ ه.ش عامل مهاجرت عده کثیری از مردم نواحی جنوب خراسان به این شهر و سایر شهرهای شمالی استان گردید. بطوریکه در سالهای ۲۶-۱۳۲۵ هجری شمسی نزدیک به ۱۸۰ هزار نفر از جمعیت قایئات در جستجوی کار به نواحی شمالی خراسان رفتند.
در همین ایام به دلیل تبادل کالا بین ایران و قوای متفقین در روسیه و جابجایی نیروهای نظامی شبکه حمل و نقل بیرون و درون شهری در مشهد تقویت شد. بکارگیری اتوبوس به جای درشکه و افزایش تعداد آن، بطوریکه از دو دستگاه در سال ۱۳۱۸ به ۷۷ دستگاه در سال ۱۳۳۰ رسید. در همین ایام تعداد اتوبوسهای مسافربری بین شهری نیز افزایش یافت. احداث راه‌آهن ارتباط بین مشهد و تهران را با سهولت و حجم بالا فراهم کرد که سبب تردد مسافر به مشهد و رونق کسب و کار و تجارت و فعال شدن حرف جدید از جمله هتلداری در شهر شد. از سوی دیگر توسعه نیروهای انتظامی و برقرار امنیت در دو راه پس از جنگ جهانی دوم، رونق بیشتر شهر را موجب شد. فرودگاه، مراکز اداری و نهادهای تصمیم گیرنده، گمرک و… در شهر مشهد همگی سبب جذب سرمایه بیشتر و گستردگی بازار تجارت شهر گردید.(سلطانی‌فر،۱۳۸۸، ۲۰)
این روند رشد با ورود سرمایه‌های نفتی به اقتصاد کشور به طور عمده شهرها شدت گرفت، به طریقی که رشد مشهد بسیار فراتر از پیش بینی اولین طرح جامع شهر که در سال ۱۳۴۵ به تصویب رسید بود شد.
شهر مشهد در فاصله سرشماری ۶۵-۱۳۵۵ از نظر جمعیت نسبت به ده سال پیش دوبرابر و از نظر مساحت چند برابر شد، چنانکه مساحت شهر از ۳۳ کیلومتر مربع به ۲۲۰ کیلومتر مربع رسید. بروز تحولات سیاسی در کشور همسایه افغانستان، پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی از جمله دلایل رشد سریع بعد از انقلاب بودند، به تدریج با رفع عوامل مولد شتاب آهنگ رشد شهر مشهد در دهه اخیر کندتر شده است. به طور کلی دلایل رشد یا رکود مشهد پس از سال ۱۳۰۰ تاکنون می‌توان چنین برشمرد:
وقوع انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ میلادی مطابق با ۱۲۹۶ ه.ش و بسته شدن مرزها و قطع ارتباط تجاری با شهرهای شمالی مانند خوارزم، بخار، سمرقند و… موجب رکود و کسادی امر تجاری و بی‌رونقی بازار مشهد شد.
برقرار امنیت و حاکمیت نظام متمرکز در کشور و استقرار خدمات و امکانات در مرکز استان، تقویت شبکه حمل و نقل و همزمان بروز شرایط نامساعد طبیعی در جنوب خراسان سبب جمعیت یابی مشهد تا پیش از آغاز جنگ جهانی دوم گردید.
با آغاز دوره شهرنشینی سریع در کشور (سالهای پس از اصلاحات ارضی) مطابق با روند شهرنشینی در کشور مشهد نیز مورد توجه مهاجرین دیگری واقع شد. تغییرات ناشی از ورود درآمدهای نفتی بخش خدمات شهر را هرچه بیشتر تقویت نمود.
تحولات سیاسی منطقه و کشور و امنیت مشهد از ایام جنگ تحمیلی و دوری از جبهه‌ها، نزدیکی به مرزهای افغانستان، دارا بودن وجهه مذهبی سبب هجوم مهاجرین افغانی، عراقی، جنگ زدگان داخلی به مشهد شد رشد کالبدی چشمگیری در شهر به وجود آمده در حال حاضر با رفع مشکلات فوق شهر با نرخی آرامتر از قبل به رشد خود ادامه می‌دهد.
وجود زمینهای موقوفه: قسمت عمده‌ای از زمین‌های شهر مشهد و اطراف آن وقف آستانه و مسجد گوهرشاد و سایر موقوفات است. چون زمین‌های موقوفه خرید و فروش نمی‌شوند و به صورت اجاره واگذار می‌گردد، در ابتدا مردم رغبتی به سکونت در آنها نداشتند و به دلایل ذیل این زمینها به سرعت مورد استفاده قرار گرفت: (تا سال ۱۳۴۰)
یک:بخش عمده‌ای از موقوفات در جنوب غرب و غرب مشهد بوده و افراد مرفه به آنجا رفته و ساختمانهای خوبی با مصالح عالی ساختند.
دو: تهیه یک قطعه زمین موقوفه هزینه زیادی را ایجاد نمی‌کرد.
در دهه ۱۳۳۵ الی ۱۳۴۵ جاده جدید تهران ـ مشهد، باعث شد که رشد فیزیکی شهر به سمت اراضی جنوبی هدایت شود و در این سالها یکی از مناطق پررونق و در حا ل توسعه شهر را در خود تشکیل می‌دهد. منطقه دیگری از شهر که در حال توسعه و شکل‌گیری بوده، محور اصلی اطراف کوهسنگی و خیابان احمدآباد است، البته بعدها رشد فیزیکی شهر به صورت پراکنده در کلیه حواشی شهر مشهد در حال شکل‌گیری است. از سال ۱۳۴۵ به بعد رشد فیزیکی و توسعه شهر عمدتا توسط خطوط طرح جامع شهر مشهد تعیین و هدایت شده است. محور اصلی توسعه جاده سنتواست که محدوده جنوبی و غربی شهر را تا امسال ۱۳۵۵ تعیین می‌کند، ایجاد دانشگاه فردوسی و پارک ملت در محدوده غربی جاده سنتواز عواملی بودند که توسعه شهر را به سمت غرب تشدید نمودند و در سمت شمال شرق شهر، توسعه به صورت حاشیه‌ای صورت گرفت و روستاهای زیادی به بافت شهر ادغام شدند. تعداد این آبادیها ۱۹ تا بوده و ۳۸۱۲ نفر جمعیت داشته است.
مطابق آمار و ارقام در حالیکه جمعیت این شهر در فاصله سالهای ۱۳۴۰-۱۲۷۰ ه.ش، فقط هر ۳۰ تا ۴۰ سال دوبرابر شده است، طی ۲۵ سال گذشته هر ده سال یک بار جمعیت شهر به دو برابر افزایش یافته است. نکته بسیار مهم دیگر که می‌توان از آن به عنوان ویژگی مهم شهرنشینی سریع در مشهد یاد کرد، عدم تعادل بین افزایش جمعیت و افزایش مساحت شهر است.
ارقام حاکی از آن است که در فاصله سالهای ۱۳۱۰-۱۲۷۰ میزان افزایش مساحت کمتر از میزان رشد جمعیت شهر بوده است. بطوریکه به ازای دو برابر شدن جمعیت شهر، مساحت آن ۵/۱ برابر افزایش یافته است. حال آنکه در ده ساله ۶۵-۵۵ در قبال دوبرابر شدن جمعیت، مساحت شهر ۳ برابر شده است و در واقع دو سوم سطح شهر طی ۱۰ سال اشغال شده است. علت وقوع این پدیده آنست که سرعت رشد و توسعه شهر امکان هدایت و کنترل نحوه امکان جمعیت و توسعه فیزیکی شهر را به شدت کاهش داده است و در نتیجه امروزه شهر مشهد با آثار ناشی از اشغال نابسامان و بی‌رویه اراضی شهری روبرو می‌باشد، در حالیکه بیش از ۳۰ درصد از اراضی داخلی محدوده قانونی شهر بلااستفاده مانده است. و بخش قابل توجه‌ای از اراضی کشاورزان اطراف شهر بدون تابعیت از برنامه و طرح مشخص تحت اشغال شهر درآمده است.(شهابی،۱۳۸۷، ۲۶)
۳-۸ گردشگری در مشهد
سرزمین پهناور خراسان و بویژه شهر مقدس مشهد با اتکا به وجود بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) به همراه طبیعی زیبا و ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی به عنوان مهم‌ترین قطب گردشگری در شرق کشور و مهم‌ترین قطب توریستی در کشور و حتی در منطقه خاورمیانه جایگاه بسیار مهمی دارد. این شهر هر ساله پذیرای متجاوز از ۱۲ میلیون زائر است که با انگیزه زیارت و دیدار جاذبه‌های مختلف به این شهر سفر می‌کنند.در واقع مشهد به عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان اسلام بعد از مکه در عربستان از نظر زائر بوده و حداقل زمانی که گردشگران مذهبی بر ای اقامت در این شهر در نظر می‌گیرند بین ۳ تا ۵ روز است. وجود بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) در این شهر سبب شده جمع کثیری از مسلمانان و حتی سایر ادیان از داخل و خارج کشور بوده است، علاوه بر این می‌توان به دلیل حاکمیت موجود (حکومت شیعی) که هم سو با کشش و میل برای بازدید از اماکن مذهبی است از نظر فرهنگی نیز یکی از دلایل موفقیت جذب گردشگر مذهبی در مشهد دانست. بارگاه ملکوتی این امام همام هسته اولیه شکل‌گیری شهر مشهد و در طی تاریخ گذشته این شهر، همیشه نقش محوری در پیشرفتها و توسعه فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این دیار زرخیز داشته است. علاوه بر این مشهد با قرار گرفتن در مسیر راه های اصلی می‌تواند نقش مرکزیت خود را ایفا کرده و با توجه به اینکه کانون شیعه کل عالم اسلام است ، سالانه پذیرای هزاران گردشگر خارجی وارده از مرزهای بین‌المللی هوایی – دریایی و زمینی است. لذا گردشگری در مشهد دارای دو اهمیت است؛ ۱- گردشگری داخلی ۲- گردشگری خارجی
۳-۹ جاذبه های شهر مشهد
۳-۹-۱ جاذبه های طبیعیمشهد
۳-۹-۱-۱ ییلاقات طرقبه
این شهر در ۱۸ کیلومتر جنوب غربی مشهد و در مسیر راه جا‌غرق واقع شده و از غرب به کوههای بینالود و از شمال به کوه تخت رستم محدود می‌شود. طرقبه دارای باغ‌های فراوان با میوه‌های متنوع و چشمه‌سارهای زیباست و رودخانه‌ای خروشان از کنار آن می‌گذرد. در تابستان دارای آب و هوای خنک و مطبوع است. این ناحیه از قدیم الایام به عنوان تفرجگاه مورد توجه ساکنان و زائران مشهد بوده است. ارتفاع این ناحیه در حدود ۱۴۳۳ متر از سطح دریاست.(کلانتری،۱۳۸۷، ۵۱)
تصویر ۳-۱ : میدان طرقبه(منطقه ییلاقی)