ترانسفورماسیون به معنای جذب DNA آزاد از سلولهای باکتری لیز شده در محیط مجاور آن می‌باشد. هنگامی که عوامل تعیین کننده مقاومت با این مکانیسم گرفته شد آنها می‌توانند بوسیله‌ی نوترکیبی هومولوگ وارد کروموزوم باکتریایی شوند که منجر به آرایش موزاییکی جدید ژن‌ها می شود.
ترانسداکسیون، انتقال DNA باکتریایی با واسطه باکتریوفاژ است و معمولا برای انتشار موثر و کارآمد ژن مقاومت چندان مهم و مطرح نمی‌باشد. فاژهایی که وارد کروموزوم باکتریایی شده‌اند، زمان خروج و بسته‌بندی در کپسول می‌توانند یک بخش از DNAباکتری راکه در مجاور آنها بوده است، با خود حمل کرده و متعاقب آن به سلول باکتری بعدی که توسط ویروس (فاژ) آلوده شده، منتقل می شود. کپسول همچنین می تواند شامل DNA نامربوط مانند پلاسمیدها کوچک و یا تکه های DNA باشد و سبب گسترش بیشتر آنها شود، این سناریویی است که برای فاژهایی که وارد DNA باکتری میزبان نشده‌اند صادق ‌می‌باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

کنژوگاسیون مهم ترین مکانیسم برای انتقال افقی محسوب می‌شود، که تبادل DNA زمانی رخ می‌دهد که سلول های دهنده و گیرنده در تماس مستقیم با یکدیگر باشند (رایس و بونومو، ۲۰۰۵).
تصویر ۲-۱ سه مکانیسم اصلی که توسط آن ژن های مقاومت آنتی بیوتیکی به صورت افقی در میان باکتری ها منتقل می‌شوند. A) ترانسداکسیون B) ترانسفورماسیون C) کنژوگاسیون (لیامتانگ، ۲۰۰۸)

۹-۲-۲- عناصر دخیل در انتقال افقی ژن های مقاومت

پلاسمیدها، ترانسپوزونها، اینتگرون‌ها / کاست‌های ژنی، و جزایر ژنومی کروموزومی، نقش مهمی در انتقال افقی ژن های مقاومت آنتی بیوتیکی بازی می‌کنند (شوارتز و چاسلوس-دانکلا، ۲۰۰۱). این چهار نوع عنصر از DNA دو رشته تشکیل شده‌اند اما بطورواضحی در اندازه، ساختار، خواص بیولوژیکی و همچنین مکانیسم های گسترش، تفاوت دارند (شوارتز و همکاران، ۲۰۰۶)

۱-۹-۲-۲- پلاسمید‌ها

ناقل رایج برای انتقال ژنهای مقاومت است، پلاسمید‌ها خارج کروموزومی، و غالبا مولکولهای DNA حلقوی هستند. پلاسمیدها حاوی ژن های هستند که برای بقای باکتری ضروری نیست، اما اغلب برای باکتری ها مفید است برای مثال حاوی ژنهای مقاومت و ژنهایی که عملکرد متابولیکی و عوامل حدت را رمزگردانی می‌کنند، هستند. این عناصر مکانیسم های تکثیر خود را حمل می‌کنند و بنابراین می توانند به تعداد زیاد در سلول باکتری وجود داشته باشند. پلاسمیدهای کوچک، با اندازه‌‌ی حدود ۳ کیلوباز شناخته شده‌اند که در بیش از ۲۰ نسخه در یک سلول وجود دارند و در نتیجه در سویه باکتریایی میزبان بسیار پایدار هستند. از سوی دیگر پلاسمیدهای بزرگ که اندازه‌ای تا ۱۸۰ کیلو باز دارند، غالبا تنها در یک نسخه وجود دارند اما اغلب حامل ژنهای خاص برای پارتیشن بندی خود در سلولهای در حال تقسیم هستند تا اطمینان حاصل شود که هر سلول جدید یک کپی از پلاسمید را دارد. باکتری ها گاهی اوقات چندین پلاسمید مختلف حمل می‌کنند که می تواند شامل ژنهای مقاومت های مختلف بسیاری باشد. همه انواع پلاسمیدها نمی‌توانند در یک سلول باکتریایی همزیستی داشته باشند، این امر سبب تقسیم پلاسمیدها به گروه های ناسازگار می‌شود. مکانیسم اصلی انتقال پلاسمیدها کونژوگاسیون است. حداقل ۳۳ کیلوباز برای انتقال ژنها بواسطه‌ی کونژوگاسیون نیاز است. محدوده‌ی پلاسمیدهای گوناگون میزبان متنوع و بی‌ثبات است، در حالی که برخی فقط دریک گونه انتشار می‌یابند بقیه می‌توانند به طیف گسترده ای از میزبان ها منتقل شده و در نتیجه فاکتورهای مقاومت را بین گونه های مختلف مهم، گسترش دهند (رایس و همکاران، ۲۰۰۳؛ رایس و بونومو، ۲۰۰۵)

۲-۹-۲-۲- ترانسپوزونها

علاوه بر فاکتور‌های مقاومت یا‌ ژنهای دیگر، ترانسپوزونها عناصری هستند که ژنهایی را حمل می‌کنند که سبب جابجایی^[۲۸] خودشان، مستقل از نوترکیبی میزبان، می‌شود. ورود ترانسپوزونها گاهی اوقات، مثلا در مورد Tn7، خاص یک جایگاه^[۲۹] است اما غالبا در طیف گسترده ای از زمینه ها، هم در پلاسمید و هم درDNA کروموزومی وارد می‌شوند. از آنجا که ترانسپوزونها سیستم های تکثیر ندارند، آنها باید با کروموزوم یا پلاسمیدها ادغام شوند تا ثبات خود را حفظ کنند. ترانسپوزونها می‌توانند در ساختارها و اندازه های مختلف از کمتر از ۱ کیلوباز تا ۶۰ کیلوباز متفاوت باشند. کوچکترین نوع آنها توالی ورود^[۳۰] (IS) است که معمولا فقط حامل ژنهای ترانسپوزاز^[۳۱] است که محصولاتشان واسطه‌ی جابجایی عناصر ژنتیکی هستند. ورود ژنهای اضافی، مانند ژنهای سم، و غالبا ژنهای مقاومت آنتی بیوتیکی، ترانسپوزون‌ها را بزرگتر می‌کند (کیز و همکاران، ۲۰۰۸). ترانسپوزونهای مرکب^[۳۲]، مانند Tn9، Tn10، و Tn5706، معمولاحاوی یک یا چند ژن مرکزی مقاومت آنتی بیوتیکی و توالی ورود (IS) در دو انتهای خود هستند. ترانسپوزونهای پیچیده، مانند Tn1721، معمولا توسط توالی های تکراری معکوس انتهایی^[۳۳] و نیز گاهی اوقات توالی های تکراری داخلی مشخص می‌شوند که سبب جدا کردن بخش حامل ژنهای مقاومت از قسمت حامل ژنهای ترانسپوزاز می‌شود. همانند پلاسمید‌ها، ترانسپوزونهای کونژوگاتیو و غیرکونژوگاتیو نیز وجود دارند. ترانسپوزونهای کونژوگاتیو به عنوان مثال، Tn916 ، نه تنها در میان گونه‌های باکتری های گرم مثبت و گرم منفی، بلکه بین هر دو گروه منتقل می‌شود. ژن مقاومت به تتراسیکلین، (tetM)، روی یک ترانسپوزون کونژوگاتیو واقع شده و می تواند در میان چندین جنس از باکتری ها مانند: گونه‌های انتروکوکوس، استافیلوکوکوس، استرپتوکوکوس، اکتینومایسس، بیفیدوباکتریوم، کمپیلوباکتر، قارچ Fusarium nucleatum، گونه های هموفیلوس و نایسریا انتقال یابد (سال‌یرز و شومیکر، ۲۰۰۶)

۳-۹-۲-۲- اینتگرون‌ها

۱۰-۲- ساختار و ویژگی‌های اینتگرون‌ها

اینتگرون‌ها عناصر ژنتیکی هستند که یک ابزار کارآمد برای گرفتن، بیان و تبادل ژن های مقاومت آنتی بیوتیکی در باکتری های گرم منفی را فراهم می‌کنند. اجزای ضروری یک اینتگرون شامل: ژن intI، که یک آنزیم ریکامبیناز با جایگاه خاص شناسایی را رمزگردانی می‌کند و یک سایت نوترکیبی attI، هستند. این سایت نوترکیبی توسط اینتگراز تشخیص داده می‌شود و یک سایت پذیرنده برای کاست‌های ژنی دریافتی است. علاوه بر این، یک پروموتور، Pc، سبب رونویسی از کاست‌های ژنی وارد شده می‌شود (تصویر ۳-۱). کاست های ژنی شامل یک چارچوب خواندن باز (ORF^[34]) برای ژنی که مقاومت آنتی بیوتیکی را رمزگردانی می‌کند و همچنین یک سایت نوترکیبی که عنصر ۵۹-بازی
(۵۹- be)^[35] نامگذاری شده، می‌باشند. این عناصر ۵۹ بازی، توالی‌های تکراری معکوسی هستند که در انتهای ’۳ چارچوب خواندن باز، یافت می‌شوند وتوسط اینتگراز تشخیص داده می‌شوند (مک، ۲۰۰۹)

تصویر۳-۱) ساختمان کلی یک اینتگرون (مک، ۲۰۰۹)
دوگروه عمده از اینتگرونها وجود دارند : انواع کروموزومی Chromosomal integrons (CIs )وانواع متحرک Mobile integrons (MIs ). CIs بر روی کروموزوم صدها گونه از باکتری هاوجود دارند. در طی تحقیقی نشان داده شدکه۱۷ % ژنوم باکتری های تعیین توالی شده آرایش ژنتیکی CIs را نشان داده اند (کمبری وهمکاران، ۲۰۱۰). CIs . اغلب درباکتری های اکوسیستم های دریایی وخاکی مثل گونه های گزانتوموناس و ویبریو شناسایی شده اند. نام دیگر اینتگرونهای کروموزومی super integrons (SIs )می باشد زیرا آنها می توانند تا ۲۰۰ کاست ژنی راحمل کنند که عملکرد محصول پروتئینی اغلب آنها ناشناخته است (ناس و همکاران، ۲۰۰۱).
کاست های ژنی که تا امروز در MIs شناسایی شده اند معمولا فاکتورهای مقاومت آنتی بیوتیکی را رمزگردانی می کنند بنابراین به این اینتگرونها resistance integrons (RIs )یاmultidrug resistance integrons (MRIs )گویند (استالدر و همکاران، ۲۰۱۲).
تا کنون کلاسهای متنوعی از اینتگرون‌ها (MIs) شناسایی شده که سه گروه مجزا از آنها در ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی درگیر هستند، که شامل کلاس۱، کلاس۲، و کلاس۳ می‌باشند. کلاس‌های گوناگون اینتگرونها بواسطه‌ی توالی ژن intI، که آنزیم اینتگراز را رمزگردانی می‌کند از هم تمایز داده می‌شوند.

۱-۱۰-۲- کلاس ۱ اینتگرون‌ها

کلاس ۱ اینتگرون‌ها برای اولین بار توسط استوکس و هال در سال ۱۹۸۹ شرح داده شد (استوکس و هال، ۱۹۸۴). آنها هنوز هم شایع‌ترین و گسترده‌ترین طبقه که مورد مطالعه قرار گرفته باقی مانده‌اند. اکثریت شناخته شده‌ی کاست‌های ژنی مربوط به مقاومت به آنتی بیوتیک‌ها، که تا کنون شرح داده شده متعلق به کلاس ۱ اینتگرون‌هاست، که خصوصیت ویژه‌ی آنها حضور قسمت ثابت انتهایی ۵’ (۵’-CS) است. همانطور که قبلا اشاره شد ۵’-CS متشکل از سه مولفه اساسی از اینتگرون کلاس۱ است که که عبارتند از ژن intI1، یک سایت اتصال attI1 و پروموتور Pc (تصویر۴-۱)

تصویر۴-۱: ساختمان کلی کلاس۱ اینتگرون‌ها (مک، ۲۰۰۹)
ویژگی دیگر اکثر اینتگرون‌های کلاس۱ وجود بخش ثابت انتهای۳’ (۳’-CS) است. ۳’-CS به طور معمول ۲۳۸۴ جفت باز طول دارد و چهار ژن رمز گردان (ORFs) را کد می‌کند (براون و همکاران، ۱۹۹۶). اولین ژن رمزگردان ژن qacE∆۱است که نشان دهنده نسخه‌ی کوتاه شده کاست ژنی qacE است که مقاومت در برابر ترکیبات چهارتایی آمونیوم را کد می‌کند (تصویر۴-۱). این کوتاه شدگی ممکن است به علت قرار گرفتن فاکتور مقاومت سولفونامیدی sul1 در انتهای ۳’ آن باشد که منجر به از بین بردن عنصر ۵۹-بازی (۵۹- be) ژن qacE و برخی از توالی‌های رمزگردان آن شده است (پالسن و همکاران، ۱۹۹۳). سومین ژن رمزگردان، ORF5 است که هیچ عملکرد شناخته شده‌ای ندارد اما برخی شباهت‌ها به پورومایسین استیل ترانسفراز^[۳۶] نشان می‌دهد (تصویر۴-۱) (بیسونت و روی، ۱۹۹۲).چهارمین و آخرین ژن رمزگردان، ژن ORF6 است که هیچ عملکرد بیولوژیکی شناخته شده‌ای ندارد (تصویر۴-۱). انواعی از اینتگرون‌های کلاس۱ یافت شده‌اند که فاقد انتهای ثابت ۳’ هستند، یکی از این نمونه‌ها اینتگرون کلاس۱ است که در ترانسپوزون Tn402 یافت شده است که حاوی کاست کامل ژن qacE است، اما فاقد ژن sul1 و دو ژن رمز گردان دیگر می‌باشد (تصویر۵-۱) (راداشتروم و همکاران، ۱۹۹۴؛ هولودای و همکاران، ۱۹۹۵). این ترانسپوزون همچنین شامل یک واحد ژن جابجایی^[۳۷] (tni module) که حاوی ژن‌های tniA, tniB، tniQ و tniR (که به عنوان tniC شناخته می شود) است، می‌باشد (هولودای و همکاران، ۱۹۹۵)
همچنین این ترانسپوزون حاوی توالی‌های تکرار شونده معکوس^[۳۸] (IRs) است که در طرفین اینتگرون و واحدهای جابجایی قرار دارد (تصویر۵-۱). بنابراین، اینتگرون کلاس۱ که در داخل Tn402 قرار دارد، می‌تواند از طریق مکانیسم transposition به صورت افقی منتقل شود. اینطور فرض شده است که Tn402 جد امروزی اینتگرون‌های کلاس۱ می‌باشد (پارتریج و همکاران، ۲۰۰۱الف؛ پارتریج و همکاران، ۲۰۰۱ب).

تصویر ۵-۱: ساختار کلاس ۱ اینتگرون‌ یافت شده در Tn402 (مک، ۲۰۰۹)
۲-۱۰-۲- کلاس ۲ اینتگرون‌ها
گروه دوم از اینتگرون‌ها نیز درون ترانسپوزونها (مثلا Tn7و ترانسپوزونهای مربوطه) یافت شده‌اند (تصویر۶-۱) (تیتز و همکاران، ۱۹۸۷؛ یانگ و همکاران، ۱۹۹۴؛ هانسون و همکاران، ۲۰۰۲). تفاوت اساسی و ویژگی کلیدی توصیف کننده کلاس۲ اینتگرونها این است که ژن intI2 توسط یک کدون پایان ابتدایی متوقف می‌شود که منجر به تولید پروتئین غیر فعال ۱۷۸ اسید آمینه‌ای می‌شود. با این حال، جهش این کدون پایان منجر به بازیابی فعالیت اینتگراز می‌شود (هانسون و همکاران، ۲۰۰۲). برای مثال اخیرا یک اینتگراز کلاس۲ فعال توسط مارکز و همکاران از سویه‌ای از ای‌کلای گزارش شد که با اینتگراز ۲ موجود در Tn7 شش نوکلئوتید تفاوت داشت که شامل کدون پایان هم بود و این اینتگرون شامل دو کاست ژنی برای مقاومت به تری متوپریم و لیپوپروتئین پپتیداز، بود.

تصویر۶-۱: ساختار اینتگرون کلاس۲ موجود در Tn7 (مک، ۲۰۰۹)
به طور کلی ۵ اینتگرون کلاس ۲ مشخص شده است. که هر پنج مورد حاوی، کاست‌های ژنی sat که مقاومت به استرپتوتریسین و aadA1 که مقاومت به استرپتومایسین و اسپکتینومایسین را رمزگردانی می‌کنند، هستند (تصویر۶-۱). اینتگرون مربوط بهTn7، همچنین حاوی کاست ژنی dfrA1 در مجاورت سایت attI2 می‌باشد که سبب مقاومت به تری‌متوپریم می‌شود. همچنین در این اینتگرون کاست ژنی چهارمی به نام orfX وجود داردکه یک پروتئین با عملکرد ناشناخته را رمزگردانی می‌کند. این ژن orfX فاقد عنصر ۵۹ بازی است اما از لحاظ عملکردی نقش سایت نوترکیبی دارد (هانسون و همکاران، ۱۹۹۷)
تفاوتهای مختصر در کاستهای ژنی اینتگرونهای کلاس۲ بیانگر میزانی از جابجایی کاستهای ژنی است که کاملا معلوم نیست به علت فعالیت نوترکیبی سایر اینتگرازها (کلاس ۱و۳) باشد یا به علت سرکوب گاه به گاه کدون پایان باشد که منجر به بازیابی فعالیت نوترکیبی اینتگراز۲ شده است (میزل، ۲۰۰۶).

۳-۱۰-۲- کلاس ۳ اینتگرون‌ها

اینتگرونهای کلاس ۳ دخیل در مقاومت آنتی‌بیوتیکی تنها در ژاپن و اخیرا در پرتقال و کانادا یافت شده‌اند. دو کاست ژنی در آرایه‌ی^[۳۹] ژنی این کلاس وجود دارد: bla_IMP-1، که متالو-بتاکلاکتاماز رارمزگردانی می‌کند و aacA4، که مقاومت به آمینوگلیکوزیدها را ایجاد می‌کند (تصویر۷-۱). کاست ژنی bla_IMP-1، سابقا در کلاس۱ شناسایی شده و به طور گسترده درآنها وجود دارد (میزل، ۲۰۰۶)

تصویر۷-۱: ساختار اولین اینتگرون کلاس ۳ از ژاپن (مک،۲۰۰۹)

۴-۱۰-۲- سوپر اینتگرون‌های کروموزومی یا کلاس ۴

سوپر اینتگرون‌ها برای اولین بار در ژنوم ویبریوکلرا (عامل وبا) توضیح داده شد. علت نامگذاری آنها آن است ساختار آنها ۱۲۶ کیلوباز طول دارد و حداقل ۱۷۸ کاست ژنی دارند (میزل و همکاران، ۱۹۹۸). اما این کاستهای ژنی به نظر نمی‌رسد هیچ مقاومت آنتی‌بیوتیکی را رمزگردانی کنند بلکه در اعمال تطبیقی از قبیل متابولیسم و تغییرات DNA شرکت می‌کنند گرچه هنوز مجموعه اعمال آنهابه طور کامل شناخته نشده است (میزل، ۲۰۰۶).
این کلاس واجد چندین ویژگی است: اولا باید ۲۰ کاست ژنی داشته باشد، ثانیا باید عناصر ۵۹-بازی انتهای ۳’ کاستهای ژنی بالغ بر ۸۰ درصد تشابه داشته باشند، ثالثا این کلاس نباید با هیج نوع عنصر ژنتیکی متحرک مرتبط باشد.

۱۱-۲-کاست ژنی

۱-۱۱-۲- تعریف

کاستهای ژنی ساختارهایی هستند که حاوی ژن رمزگردان مقاومت آنتی‌بیوتیکی و سایت نوترکیبی ۵۹-بازی هستند. این کاستها فاقد پروموتور هستند و بنابراین برای بیان باید وارد اینتگرونها شوند. بیش از ۱۳۰ کاست ژنی در ارتباط با مقاومت آنتی‌بیوتیکی شناخته شده که سبب مقاومت تقریبا به تمام دسته‌ه ای آنتی‌بیوتیکی می‌شوند^[۴۰] (پالکی و همکاران، ۲۰۰۷). بیشتر کاستهای ژنی اینتگرونهای کلاس ۱و۲و۳ واسطه‌ی مقاومت به ترکیبات ضدمیکروبی هستند. که شاید یک دلیلش آن باشد که اکثر نمونه های مطالعه شده باکتریهای مقاوم، گرفته شده از موارد بالینی یامحیط بوده‌اند.
کاستهای ژنی به دو شکل یافت می‌شوند:
فرم حلقوی، آزاد یا غیر تکثیر شونده
فرم خطی، وقتی که وارد پلاسمید، ترانسپوزون یا کروموزوم می‌شود (تصویر۸-۱)

تصویر۸-۱: ساختار کاستها (B) ، همراه اینتگرون (رکیا و هال، ۱۹۹۵الف؛ پارتریج و همکاران، ۲۰۰۹)
طول کاستهای ژنی معمولا بدلیل تفاوت در طول ناحیه‌ی رمزگردان و نیز سایت نوترکیبی ۵۹-بازی، متفاوت است (رکیا و هال، ۱۹۹۵الف). علیرغم اختلاف طول کاستهای ژنی یکسری ویژگیهای مشترک دارند که در ذیل به آنها اشاره شده است. مرزهای کاستها توسط دو توالی به نامهای Core site (CS) و Inverse core site (ICS) مشخص شده‌اند. این توالی‌های معکوس متعلق به سایت نوترکیبی ۵۹-بازی یا همان attC می‌باشد. حضور این توالی‌ها اولین بار در ژن aadB (کدکننده مقاومت به جنتامایسین) که وارد پلاسمید مقاومت چندگانه دارویی (MDR) pGDO100 شده بود، تشخیص داده شد (کامرون و همکاران، ۱۹۸۶). در مطالعه‌ای که استوکس و همکاران در سال ۱۹۸۹ در آن تمام کاستهای شناخته شده تا آن زمان را بررسی کردند مشخص شد که توالی ثابت GTTRRRY همواره در محل اتصال۵’-CS کاست ژنی به۳’-CS اینتگرون وجود دارد. بنابراین اینطور نتیجه‌گیری شد که کاست ژنی توالی TTRRRY را از کاست ماقبل خود و تنها G را از Core site خود گرفته است (تصویر۸-۱) (استوکس و هال، ۱۹۸۹).

تصویر۸-۱:ساختار شماتیک کاست وارد شده به اینتگرون (R نشان دهنده‌ی بازهای پورین وY

ز فخر این کتابم پادشاهی‌ست
به نو هر ساعتی جانی فرستد
چو من از غیب روزی‌خواره باشم

کالهی‌نامه از فضل الهی‌ست
زغیبم هر نفس جانی فرستد
چرا در بند هر بیچاره باشم
^{الهی‌نامه، ص۳۹۷}

ـ اسرارنامه
با توجه به شیوه‌‌ی بیان و طرح کتاب، به نظر می‌‌رسد که اسرارنامه از اولین کتاب‌‌ها و آثار عطّار باشد. «کوتاه‌‌ترین منظومه‌‌ی عطّار است، مشتمل بر ۹۸ حکایت که در ۲۲ مقاله بیان شده است. در این منظومه، عطّار بر خلاف سایر مثنوی‌‌هایش، حکایت‌‌های کوتاه فرعی را در ضمن یک حکایت جامع نیاورده، بلکه آن‌‌ها را به صورت مقاله‌‌ها و خطابه‌‌های جداگانه تنظیم کرده است که هر یک شامل حکایت‌‌ها و تمثیل‌‌هایی است و از این نظر، بی‌‌شباهت به حدیقهالحقیقه سنایی و مخزن‌الاسرار نظامی نیست.»^[۴۲]
ـ مختارنامه
مختارنامه مشتمل بر دو هزار و سیصد رباعی است که عطّار آن را در پایان زندگی، با عنوان مختارنامه بر حسب موضوع در پنجاه باب تدوین کرده است.^[۴۳]
می‌‌دانیم که عطّار یکی از پرکارترین شاعران ایران در دوره‌‌ی خویش است. هر چند که او را بیشتر یک سراینده‌‌ی بزرگ در داستان‌سرایی می‌‌دانند، امّا چیرگی و تسلّط عطّار در انواع فنون و قالب شعری، وی را شاعری جامع معرّفی کرده است. شاید رباعی به علت اوج ایجاز در لفظ و معنا، یکی از فنّی‌‌ترین قالب‌‌های شعری باشد. حال اگر شاعری بتواند از عهده‌‌ی این نوع قالب شعری ممتاز برآید ماندگاری وی در ذهن مردمان و حافظه‌‌ی تاریخی ملّت تثبیت می‌‌شود. عطّار در این راستا چنان چیره‌دست که خواننده به زحمت به این باور می‌‌رسد که از عطّار است؛ تا جایی که بعضی از رباعیات عطّار را مهمّ‌‌ترین دریچه‌‌های خیام‌شناسی می‌‌دانند.
در «مختارنامه» لحظه‌‌ها و تجربه‌‌های روحی عطّار، به مراحل بیشتر و متنوع‌‌تر از دیگر آثارش نمودار است.^[۴۴] درست است که عطّار این رباعی را به پنجاه باب تقسیم کرده است، امّا تنوّع لحظه‌‌ها و تجارب عرفانی او، به حدی است که در صد باب هم قابل مقوله بندی شده نیست…؛ اضطراب عارف، شوق او، تحیر او و بسیاری حالات که کلمه‌‌ای خاص برای آن نمی‌‌توان یافت.^[۴۵]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

ـ دیوان
عطّار علاوه بر مثنوی‌‌های دل‌انگیز و پر مغز و رباعیات پر محتوا و عالی، از زیباترین قالب شعری دوره‌‌ی خویش یعنی غزل هم، غافل نبوده و در این وادی هم در ردیف یکی از بزرگ‌‌ترین غزل‌سرایان عرفان فارسی است. غزل او را یکی از مهمّ‌‌ترین مراحل تکامل غزل عرفانی می‌‌دانند که در غزلیّات مولوی به اوج می‌‌رسد^[۴۶] و مهم‌‌ترین درون مایه‌‌ی این غزل‌‌ها آموزه‌‌های عرفانی است و عطّار «آن معانی بلند را چنان ساده و بی‌پیرایه بیان می‌‌کند که باعث انتقادهای ادیبانه بر وی شده است.»^[۴۷]
غزلیّات عطّار از نظر ساختاری هم موضوع خاصی را دنبال می‌‌کند و به اصطلاح از وحدت درونی برخوردار است. نکته‌ی قابل توجّه در آن است که هنوز غزل عرفانی در مراحل اوّلیه‌‌ی رشد قرار دارد و عطّار آن را به سیر صعودی تکامل سوق می‌‌دهد.
ـ تذکرهالاولیاء
تذکرهالاولیاء یکی از جذّاب‌‌ترین کتب عرفانی در شرح حال ۹۶ تن از عارفان و صوفیان است که به زبان فارسی ساده روان و نثری شیوا و دل‌‌انگیز نگاشته شده است. عطّار مهم‌‌ترین انگیزه‌‌ی نگارش آن را آشفتگی زمان و دوری مردم از ارزش‌‌های معنوی برمی‌‌شمارد و سخنان مشایخ را چراغ راه هدایت می‌‌داند و تفسیر شرع و اخبار قرآن می‌‌انگارد،^[۴۸] تا قلب مردمان به این سخنان برای پذیرش هدایت و راه طریقت و خداشناسی آمده شود.
در میان مصححّان و محقّقان در تذکرهالاولیاء، تا حالا بهترین تصحیح با توضیح از آنِ محمّد استعلامی است.^[۴۹]
از ایرادهای آشکار تذکرهالاولیاء در تحقیقات و نقد ادبی روایات بسیاری بدون ذکر اسناد و توجّه به صحت مطالب است. البته عطّار خود بر این عیب آگاه است و در مقدّمه‌ی کتاب به دلایلی آن را توجیه می‌‌کند. امّا به نظر می‌‌رسد این کتاب از یادداشت‌‌های او در سالیان متمادی جمع‌‌آوری شده باشد و اسناد به مرور زمان از بین رفته باشند.
در این کتاب خلط روایت‌‌ها و آشفتگی آن‌‌ها، نمایان است؛ بارها روایتی را به یکی از عرفا و صوفی‌ها نسبت می‌دهد و در جایی دیگر همان روایت یا شبیه به آن را به یکی دیگر؛ مانند حکایت توبه‌ی شمعون زردتشت و آتش‌پرست با حسن بصری و همانند آن حکایت توبه‌ی بهرام آتش‌پرست با احمد حرب (۲۷۸) و وقایع وفات سهل بن عبدالله تستری در پیش عبدالله بن مبارک و در کنار چهار صد مرید که شاه دل‌گیر را جانشین خود می‌‌کند، یا وقایع متفاوت معروف کرخی(ص۷۹۱)؛ و گاهی چندین عارف را دارای چهارصد مرید معرّفی می‌‌کند همچون سهل تستری و شیخ صنعان(ص۲۷۸) و…
از محدّث بودن ابوالحسن خرقانی بحث می‌‌کند در حالی که او عارف آزاد و رها از این گونه تعلقات است.»^[۵۰]
ـ سرچشمه‌ها و مآخذ شعر عطّار
توجه به سرچشمه‌‌های اندیشه و مطالعه‌‌ی هر شاعری و تأمّل در اینکه از چه کسانی تأثیر پذیرفته و چه آثاری را در مطالعه داشته می‌‌تواند به شناخت آن شاعر کمک کند.^[۵۱]
می‌‌دانیم سنت و میراث ادبی یکی از عوامل مؤثر در تحوّل شعر کلاسیک بوده است و شکی نیست گستردگی آثار، تأثیرگذاری زبان و اندیشه‌‌ی عطّار از سرچشمه‌‌های متنوع و رنگینی حکایت دارد که پشتوانه‌‌ی اندیشه و مطالعات وی را تشکیل داده‌‌اند.^[۵۲]
«عطّار توجّه زیادی به قرآن و حدیث و اقوال مشایخ داشته و از میان آثاری که مورد مراجعه او بوده بعد از قرآن و تفسیر و حدیث و قصص، آثاری چون رساله‌‌ی قشیریه، کشف‌المحجوب، آثار غزّالی به خصوص احیاء علوم‌الدّین و حدیقه‌ی سنایی در مکان نخست قرار دارند.»^[۵۳]
سرچشمه و آبشخور اصلی اندیشه‌‌ها و تفکرات عطّار را می‌‌توان در چند بخش خلاصه کرد: قرآن، تفسیر، حدیث، شاعران و صوفیان قبل از وی و متکلّمین اشاعره به ویژه غزّالی.
عطّار در تذکرهالاولیاء(ص۴) می‌‌گوید: «امّا بعد، چون از قرآن و اخبار گذشتی، هیچ سخن بالای سخن مشایخ طریقت نیست که سخن ایشان نتیجه‌ی کار و حاصل است نه ثمره‌ی حفظ و قال، و از عیان است نه از بیان، و از اسرار است نه از تکرار، و از علم لَدُنی است نه از علم کسبی؛ و از جوشیدن است نه از کوشیدن، و از عالم «اَدَّبَنَی رَبّی» است نه از جهان « عَلَمَنی اَبی» که ایشان ورثه انبیاءاند.»
مآخذ بسیاری از داستان‌‌های عطّار را می‌‌توان در کتاب‌‌های نظیر قصص‌الانبیاء نیشابوری و کشف‌الاسرار و قصص قرآن یافت. گستردگی موضوعات و تنوع اندیشه‌‌های عطّار در آثارش، تا حدّی است که این گفته‌‌ی دولتشاه سمرقندی را به حقیقت نزدیک می‌‌کند که گفته است: «عطّار چهارصد جلد کتاب اهل طریقت را مطالعه نموده و جمع کرده است.»^[۵۴]
از مسلّمات عطّار است که در فقه و علوم قرآن و حدیث و عربی و تا حدی فلسفه و نجوم و… اطلاعات وسیعی داشته و «عطّار، جامع برکنار از معرفت دین را گرفتار خباثت و جوامع با تفکر اسلامی را که اعتصام به آموزش علوم اسلامی دارند رهرو طریقت نجات می‌‌شناسند.»^[۵۵]
البته علوم شرعی و عرفان را برفلسفه ترجیح می‌‌داده است:

علم دین فقه است و تفسیر و حدیث
مرد دین صوفی است مقری و فقیه
این سه علم است اصل و این سه منبع است
من در این هر علم بویی برده‌ام

هر که خواند غیر این گردد خبیث
گرنه این خوانی منت خوانم سفیه
هر چه بگذشتی از این لاینفع است
پیش هر رنگی رگویی برده‌ام

یکی از عناصر سبک آفرین در سطح لغوی، گزینش واژگانی است.برای به دست آوردن دایره‌ی واژگانی یک شاعر باید دو مسئله را مدّ نظر داشته باشیم:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

الف- بسامد و فراوانی واژه‌هایی که در ساختار عمومی یک اثر تکرار می‌شود. این تکرار هم سطح فکری اثر را مشخّص می‌کند و هم توجه شاعر به گزینش واژگان را نشان می‌دهد.
ب- نوع ارتباط معنایی واژگان یا حوزه‌ی واژگانی، به این معنی که واژگان به کار رفته از چه حوزه‌ای هستند.
تکرار واژگان در یک اثر از دو محور قابل بررسی است:
الف- محور افقی؛ یعنی واژگان به وسیله‌ی همنشینی کنار هم ایجاد موسیقی خاصی می‌کنند که گاهی نیز آرایه‌ی تکرار را به وجود می‌آورند.
ب- محور طولی یا عمودی اثر که می‌توان آن را تکرار در زمانی واژه دانست که بعضی از این تکرارها سبک یک اثر و بعضی دیگر سطح فکری اثر را نشان می‌دهد و هم چنین نوع حساسیت و گزینش شاعر را به این نوع کلمات می‌رساند.
جدول­های مربوط به واژگان پر بسامد اشعار نجدی در پیوست نشان داده شده است.
جدول­ها و نمودارها نشان دهنده آن است که نجدی عناصر اربعه، فصول، رنگها و مظاهر طبیعت همچون باران، درخت، روز، زمین، برگ و … را که نماد سرزندگی و طراوت است در اشعارش بیشتر به کار برده است.
بیژن نجدی از میان عناصر اربعه، آب را که نماد رویش گیاهان و طبیعت و سرزندگی است با بسامد بسیار بالایی نسبت به خاک و باد و آتش به کار می‌برد و این دید تازه‌ی او را به طبیعت، انسان و اشیاء اطرافش نشان می‌دهد. او نویسنده‌ای جستجوگر است که در ورای نگاهی که به پیرامونش دارد به کشف ارتباط‌های میان عناصر می‌پردازد که از نظرها پنهان مانده‌اند. در اشعار نجدی رنگ‌ها، نقش به سزایی ایفا می‌کنند. او با به کارگیری رنگ‌های متفاوت فضای سرد و غمگین و شاد و … را تداعی می‌کند.
نجدی با به کار بردن مظاهر طبیعت همچون درخت، برگ، زمین، باران و رودخانه با بسامدهای بالا ارتباطشان را با هم و حیات به خوبی به تصویر می‌کشد.نجدی نام حیوانات، درختان، گل‌ها، کوه‌ها، میوه‌ها و… را برای زیباتر کردن اشعار خود برگزیده است.
مثل:
میوه‌ها: سیب، انار، توت، موز، انجیر، هندوانه،نارگیل، توت سرخ، نارنج و انگور.
حیوانات: اسب، گاو، ماهی، پروانه، گوزن، آهو، موریانه، عقاب، پلنگ، مرغ ماهی خوار، فاخته، یوزپلنگ، گربه، شتر، قورباغه، خرچنگ، مگس، عنکبوت، بلدرچین.
گل‌ها: گل سرخ، آفتاب گردان، اطلسی.
درختان: سپیدار، نخل، آبنوس، بید، گردو، خرما، زیتون، افرا.
کوه‌ها: زاگرس، دماوند، البرز، الوند و کوه‌های دیلمان
کاربرد برخی از اصطلاحات پربسامد در اشعار نجدی
گفتم جنگلی بردریاست / درختی بر موج می‌روید که میوه‌اش یکی ماهی ست / نه بوی با تن مرده‌ی ماهی‌ها / پیکری گفته‌ام در خاک گلدان‌هاست / دختری با دست‌های سبزش، برگ، با دلی گیاهانه می‌روید / در گلدان پشت پنجره‌ای / من گفته‌ام / نه با ترانه، کلمه، و یا خطوط نُت / من گفته‌ام با داس و شنیده‌ام که نه / نه، جنگلی بر دریا نیست / درختی نیست پشت پنجره‌ی قیر پوشیده‌ی دیوار / دخترانی امّا شنیده‌ام / با دست‌های گریه­تر از آغوش / زیر چتر آسمان‌تر از آبی / باز می‌گردند به خاک گلدان‌ها / و پنجره‌ای ناگاه می‌روید در رویای ماهی‌ها / با شیشه‌های پر از باران (همان: ۱۳)
۴-۱-۱-۱-۳ سطح نحوی (Syntactical)یا سبک شناسی جمله
سبک شناسی در سطح نحوی به بزرگترین ساخت زبان توجه دارد و شکل ساختمندی آن را مورد بررسی قرار می‌دهد و اجزا را بر اساس ساخت ارزیابی می‌کند. از نظر معناشناسی هیچ کلمه‌ای بیرون از ساخت جمله معنا ندارد. روابط اجزای جمله است که معنا را به وجود می‌آورد، پس برای درک سبک یک اثر باید حوزه‌ی معناشناسی واژه‌ها را بررسی کرد که در سطح جمله چگونه معناها را بوجود می‌آورند، بنابراین در سطح نحوی آنچه که مهم است، روابط همنشینی کلمات است. هر نویسنده و شاعری، با رفتاری که نسبت به زبان دارد، می‌تواند در چارچوب امکانات زبانی، ساختار ویژه‌ای را به دست آورد، به عبارت دیگر هر شاعری گفتار خود را از دل زبان به دست می‌آورد. بر این اساس نوع رفتار شاعر با زبان، ایجاد نوعی سبک می‌کند. سبک نه در واژه، بلکه در ساختار کلی جمله به دست می‌آید. سطح نحوی، سومین سطح از سطح زبانی خصوصیت سبکی است. در این سطح، نوسانات زبانی باید مورد توجه قرار گیرد که شاعر چگونه سبک خود را شکل می‌دهد.
۴-۱-۱-۱-۳ – ۱ ترکیب سازی واژگانی
ترکیب سازی یکی از ویژگی‌های عمومی و بنیادی زبان است. زبان چه در شکل متعارف و ارجاعی که معطوف به ارتباط است و چه در شکل ادبی و زیبایی شناختی که معطوف به خود است، تمایل به ترکیب سازی واژگانی دارد. ترکیب واژه‌ها در محور همنشینی به کمک نقش نمای اضافه، نه تنها مضامین و مفاهیم اندیشگانی را فشرده می‌کند، بلکه در صورت بندی و شکل آفرینی زبان ادبی بسیار مؤثر است. ترکیب سازی‌های بدیع، که نوعی رفتار با زبان است نه تنها ساختار نحوی زبان را شکل می‌دهند بلکه می‌توانند به نوعی هنجار کهنه‌ی زبان سنت ادبی را بشکنند و شکل تازه‌ای خلق کنند.
در سبک شناسی، ترکیب سازی واژگانی را در دو سطح بررسی می‌کنند :
الف – سطح زبانی ب – سطح ادبی ، در سطح زبانی، بیشتر به ساختار ترکیبی واژه‌ها توجه می‌شود و در سطح ادبی به ساختار ادبی و زیباشناختی ترکیبات. ترکیباتی همچون : سیلاب‌های گم، مزرعه‌ی خون، دیوارهای ترنجبین، ستاره‌ی عیسی، آتش زرتشت، نخل عزا و….
اگر چه ترکیب هستند اما با ترکیباتی مثل : غرور نخل، متروک گهواره‌ها، سرنوشت علف، مشت‌های موج، خیال بافی ماهی‌ها و…… از نظر زیبایی شناختی متفاوتند.
در اشعار نجدی هم ترکیبات تازه و خلّاق دیده می‌شود و هم ترکیبات مستعمل سنّت ادبی که به برخی از آن شواهد در اشعار نجدی اشاره می‌­شود:
۴-۱-۱-۱-۳ -۲ ترکیبات خلّاق و تازه
پاییز، سپیده دمی­ست نمناک / در ضیافت خاک (همان:۲۶)
شنیده‌ام که می‌گذرم / در شولای باران دیگر(همان:۱۹۷)
حتّا یک قطره‌ی خون / که نوک بی گناهش تکیه داده به زخم زمین (همان:۲۱۲)
در گوشه‌های این تاریک بی تقویم / و این بزاق مرگ، هندسه‌ی عنکبوت
و تار واژه‌های سکوت / سوگند می‌خورم(همان:۲۲۹)
مثال‌های دیگر : بهار اهانت، نابافته­ی عشق، نیرنگ شب، صبح گاه دود، کوچه باغ ذهن، بی قراری دریا، استخوان زمستان، وقار صخره، جوانی آرنج، رؤیای ابریشم، میعادگاه مرغابی، وسوسه‌ی روئیدن، شرمنده‌ی تیغ و…
۴-۱-۱-۱-۳ -۳ ترکیبات اضافی
پرنده‌ی خواب(۱۸)، سنگدلی دهکده(۱۶)، خطوط لوقا(۲۰)، تن پوش غروب(۱۶)، نیم رخ تابستان(۱۶)، دانه‌های مروارید(۲۲) ،زیارت داس (۳۰)، زخم زمین (۳۳)پسر عموی سپیدار (۳۵)، براده‌های خون (۳۴)، دریاچه‌های زخم (۴۰)، رؤیای کوچ (۴۷)، دریاچه‌های کتان (۸۸)، جرزهای موسیقی (۱۰۷)
۴-۱-۱-۱-۳ -۴ ترکیبات وصفی
آیا چه رفت بر روستای من / جزیره‌ی مصلوب دریاها؟(همان:۲۶)
چقدر بودن بی این قرن، خوشبختی است/ از کوله پشتی مادرانه می‌افتد/ گریه‌ی کودکانه‌ی روی گِل (همان:۱۰۷)
مردی به جنگل رسیده است/ با پیاله‌ای از نور/ با خشم از تاریکی/ زمزمه‌ی جاودانیجنگل (همان:۱۸۵)
مثال‌های دیگر : قطره‌ی پهناور (۱۸۶)، آفتاب گردان خسته (۱۸۸)، باغچه‌ی بی قرار (۱۹۵)، توت پیر (۱۹۶)، پولک غمگین (۱۹۸)، عمق ابریشمین (۲۱۰)، خاتون سوگوار (۲۱۹)، حاشیه‌های مأیوس (۱۴)، دست‌های ناپاکان (۴۵)، جنگل‌های با شکوه (۱۴)، حضور مهربان (۱۷)، یال ابریشمی (۲)، محاصره‌ی انبوه (۲۱)
۴-۱-۱-۱-۳ -۵ ساختار نامتعارف جمله
«از نظر نحوی، هر یک از اجزای جمله، جایگاه خاص خود را دارند. چنان که جایگاه « نهاد» در آغاز و جایگاه «فعل» در پایان جمله است و «مسند» پیش از فعل «اسنادی» و پس از نهاد و در صورت وجود «قید» یا متمم، پس از آن واقع می‌شود.
جایگاه «مفعول» نیز در جمله پس از نهاد و پیش از فعل است و… اما این ارکان در شعر، به دلایلی همچون عامل وزن و قافیه و نیز اصل غافلگیری، جابه­جا می‌شوند و جایگاه اصلی خود را از دست می‌دهند. این جا به جایی سبب می‌شود که خواننده از حال و هوای روحی خود خارج شود و از نظرگاه مشترک با شاعر به موضوع نگاه کند و این جهت گیری مشترک ، موجد جّو ذهنی همسانی میان شاعر و خواننده می‌شود. البته این سازگار کلامی را زبان مشروط در اختیار گوینده قرار می‌دهد، مشروط به این که ساختار از اجباری زبان خارج نشود» (مهاجر و محمد نبوی، ۱۳۸۶ : ۵۵ – ۵۴).
در اشعار نجدی نیز گاه ساختار غیر متعارف جمله به چشم می‌خورد، ساختارهای نامتعارفی که تصاویر شاعرانگی اشعارش را دو چندان می‌کند.
نمونه‌هایی از ساختار غیر متعارف جمله در اشعار نجدی
تقدیم فعل
بگذار قدم زنان و شرمنده بگذرم / از ستون خلوت روزنامه‌ی عصر (نجدی،۱۳۵:۱۳۸۰)
شنیده‌ام که مرا بی صدا / بی سایه دیده‌اید / گیوه از ابر(همان:۱۹۷ )
نشسته کنار ردیف گلدان‌ها / که خاک شان را / باد براده‌های خون تو برده است(همان:۳۴)
گفتم جنگلی بردریاست / درختی بر موج می‌روید که میوه‌اش یکی ماهی ست(همان:۱۲)
می‌بارد از سرمای تنم بر قندیل‌های بلند این بی فصل(همان:۱۱۰)
تأخیر نهاد

۳- اله یعلمُ ما تحملُ کلُّ أَنثی و ما تَغِیضُ الاَُرحامُ و ما تزدادُ و کُلُّ شی ءٍ عندهُ بمقدارٍ» (سورۀ رعد، آیه ۸ ).
ترجمه : تنها خدا می داند که بار آبستنان عالم چیست و رحمها چه نقصان و چه زیادت خواهد یافت و مقدار هر چیز در علم ازلی خداوند معین است.
وجه استدلال : در اینجا کاستن از نوزاد در رحم ها به فاسد کردن، بلعیدن و کم کردن از آن و هم چنین افزودن بر نوزاد در رحم یا در مدت آبستنی، چیزی نیست مگر همان، خلقت پس از خلقت، بر پایه آنچه اندازه اش نزد خداوند معین شده است این افزودن به جنین، خواه یکی باشد و خواه چند تا، به مواردی دیگر بر می گردد که متعلق به زن، یعنی صاحب رحم است و بر این اساس نسبت به نطفه منحصر نمی شود(موسوی،۷۹:۱۳۸۳).
گواه این مطلب روایات باب رضاع است که پدری و مادری و بلکه نسب را مطلق قرار می دهد و از اثرگذاری شیر در این مسأله و بلکه از اثر گذاری شوهر دایه که خرجی او را می دهد و همچنین تأثیر دَین و خلق و خوی دایه سخن به میان می آورد(همان)
.
۲- استناد روایات (نطفه ملاک نسب نیست ،منشاء انتساب فرزند مادر است).
الف-روایت اول
محمد بن علی بن الحسین باسناد، عن الحسن بن محبوب عن هشام بن سالم عن یزید العملی عن ابی جعفر(علیه السلام) فی حدیث إنّ رسول اله صلی الله علیه و آله: قال: یحرم من الرضاع مایحرم من النسب (حرعاملی، ۲۸۰:۱۴۲۴).
ترجمه : به واسطۀ شیر دادن همان چیزهایی حرام می شود که به واسطۀ نسبت .
ب- روایت دوم
محمد بن یعقوب عن بن ابراهیم عن ابید ابی بحران عن عبداله بن سنان عن ابی عبداله علیه السلام قال : سمعه یقول یحرم من الرضاع ما یحرم من القرابه (وسایل الشیعه، ج۱۴: ۲۸ ).
ترجمه: به واسطۀ شیر دادن همان چیزهایی حرام می شود که برواسطه ی خویشاوندی .
در روایات اخیر مقصود از قرابت، همان نسب و خویشاوندی نسبی است، روایات، حرام بودن حاصل از شیر دهی، و الحاق آن به نسبت، به این بر می گردد که دایه شیرده به منزله مادر، و مردی که خرجی دایه را می دهد و شوی او است به منزلۀ پدر دانسته شده و این بدان معناست که شیردر تحقق پدری و مادری اثر دارد، این هم معلوم است که مستند به یک اعتبار جعلی شرعی نیست بلکه حاکم بر یک موضوع خارجی و رعایت تأثیر و تأثر است. بنابراین با استناد به روایت این باب روشن می شود ملاک نسب، نطفه نیست(همان).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اشکال: در باب قرابت و خویشاوندی ما سه نوع اصطلاح داریم :۱- نسب، ۲- سبب، ۳- رضاع و این نسب غیر از آن مسألۀ خویشاوندی قرابت است. بله اگر به طور کلی بحث محرمیت را در نظر بگیریم. هر سه دسته از موجبات حرمت نکاح را شامل می شود، و می توانیم ادعا کنیم که ملاک نسب منحصر در نطفه نیست ولی این روایات فقط بیان کننده حرمت نکاح بین طفل شیر خوار و اقارب رضاعی خود، است، لذا نمی توان به وسیله این روایات ادعا کنیم که چون اقارب رضاعی را شرع به خویشاوندی شناخته و حکم به حرمت نکاح داده در حالی که نطفۀ طفل از آنان نیست . پس ملاک نسب هم منحصر به نطفه نیست و رضاع را هم در بر می گیرد. چنان که روشن شد مسألۀ رضاع غیر از نسب است و این دو، دو بحث جدای از هم هستند هر چند که ممکن است در باب نکاح یک حکم بر آنها بار شود(امامی،۴۶۲:۱۳۷۳).
.
۲- راه اثبات نسب
از آنجا که تشخیص بارداری زن به وسیله شوهر کار بسیار دشواری است و حتی علوم پزشکی با پیشرفت چشمگیری که در قرن اخیر داشته است، در بعضی موارد نتوانسته است مشخص کند که طفل از اسپرم شوهر به وجود آمده است، از این رو قانونگذاران برای اثبات نسب و حفظ آرامش خانواده ها، امارات مختلفی را به عنوان راه های ثبوت نسب مشروع بیان کرده اند(علوی قزوینی ،۲۰۷:۱۳۷۴)، بررسی تمام این امارات از موضوع بحث خارج است ولی از آنجا که قاعدۀ فراش از مهمترین نوع این امارات است و با بحث مورد نظر ما نیز ارتباط مستقیم دارد مناسب است بررسی کوتاهی پیرامون این قاعده به عمل آوریم.
۲- قاعده فراش دومین اماره اثبات نسب
قاعده فراش مستفاد از حدیث نبوی مشهور:« الولدللفراش والعاهر الحجر» و برخی روایات دیگر است(صحیح مسلم،۱۷۱:۱۴۰۷).
روایت مذکور را تمام علمای شیعه و سنی پذیرفته اند(جواهر الکلام،ج۳۱: ۲۳۲).
از نظر لغوی: فراش به معنای چیزی است که برای خوابیدن یا غیر آن، روی زمین می گسترانند. در این حدیث، فراش کنایه از شوهر است، به ملاحظۀاینکه زوج حق مضاجعه (هم خوابگی) و استمتاع نسبت به همسر خود دارد(بجنوردی،۲۴:۱۳۷۲).
کلمۀ «العاهر» به معنای زانی و کلمۀ «حجر» به معنای سنگ است(همان).
در تفسیر جملۀ «والعاهرالحجر» دو نظر به مطرح است .
۱- واژۀ حجر کنایه از طرد زناکار و عدم الحاق ولد به اوست . همان طور که عرفاً در مقام حرمان و منع گفته می شود که باید سنگ یا خاک به او داد(بحرانی ،ج۲۵: ۱۴).
۲- حجر کنایه از حد(مجازات رجم) برای زناکار است . روشن است که انتفای نسب از زانی وعدم الحاق طفل به وی متوقف بر اثبات معنای اول است. سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه، در کتاب المجازات النبویه، در ذیل حدیث و دو تفسیر یاد شده، آورده است: احتمال دوم زمانی قابل پذیرش است که زناکار محصن باشد ولی چنانچه غیر محصن باشد، مقصود از حجر در حدیث، شدت و سخت گیری در اجرای حد، بر زناکار است، ولی این تفسیر نیز خالی از تحکم نیست. زیرا اطلاق حجر بر سخت گیری و شدت در اجرای حد، زمانی که عبارت از شلاق است صحیح نیست و از آداب فصاحت دور است. پس بهتر است که حدیث بر معنای اول حمل شود(همان:۱۵).
از این رو معنای حجر در حدیث مذکور کنایه طرد زانی و نفی نسب از او و فرزند ناشی از زناست مؤید این تفسیر این است که در برخی روایات، از قبیل روایت شعیب، از حضرت محمد(ص) روایت شده است: «الولد للفراش و العاهر الاثلب…» اثلب به معنای خاک مخلوط به سنگ است. پس مقصود از حجر در حدیث مورد بحث، شیء بی ارزش است که منفعت عقلائی ندارد و تعبیر به خاک کنایه از حرمان است.
حدیث مزبور، صرفاً به موارد تعارض و تنازع که در مقابل شوهر، مرد دیگری هم مطرح است اختصاص ندارد و در مواردی هم که تعارض نیست جریان دارد(نجفی ،بی تا:۳۱).
با توجه به توضیحات بالا، معنای حدیث چنین خواهد بود:« فرزند متولد در زمان زوجیت در صورت امکان الحاق، ملحق به شوهر است و حرمان و طرد مختص به زناکار است .»
نکتۀ مهم و قابل توجه این است که قاعده فراش از امارات معتبر شرعی در مقام اثبات نسب مشروع است. از از این رو اعتبار این قبیل امارات، در ظرف عدم وجود یقین به خلاف یا مدلول اماره است، زیرا در صورت یقین به خلاف مضمون اماره، موضوعی برای تعبد به این قبیل امارات باقی نمی ماند و در فرض یقین به مضمون آن نیز، اعتبار اماره فراش تسهیل خواهد بود. بدین لحاظ امارات و ظنون غیر معتبر نمی تواند با امارۀ فراش معارضه نماید، از این رو در صورت تردید در تکّون طفل از نطفه شوهر ( با امکان تحقق آن) قاعدۀ فراش جاری و طفل ملحق به شوهر می شود، هم چنانکه در صورت یقین، طفل ملحق به شوهر می شود(علوی قزوینی،۱۴۲۴ :۲۱۰ ).
برای اجرای قاعدۀ فراش سه شرط لازم است:
۱- نزدیکی
۲- تولد طفل بعد از گذشتن شش ماه از تاریخ نزدیکی
۳- نگذشتن بیش از ده ماه از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد طفل
از آن که بررسی دو شرط اخیر خارج از هدف این نوشتار است، به بررسی شرط اول بسنده می کنیم.
بیشتر فقهای امامیه نزدیکی (اعم از مجرای طبیعی و غیر آن) را از شرایط اجرای قاعدۀ فراش می دانند، هر چند که انزال منی هم نشده باشد(یوسف بحرانی، ج۲۵: ۱-۲) .
اطلاق سخن فوق از این نظر مورد انتقاد قرار گرفته است که در صورت عدم انزال منی شوهر و یا دخول از غیر مجرای طبیعی (دُبر)، چگونه ممکن است طفل تولد یافته به شوهر منتسب گردد؟ (همان : ۱۰ ) و در پاسخ گفته شده است که اگر همۀ فقها مطلق دخول را در اجرای قاعده فراش معتبر دانسته اند، بدین خاطر است که سبب آن، موضوع فراش تحقق می یابد و پس از تحقق موضوع، هر گاه در تکون طفل از نطفۀ شوهر تردید حاصل گردد قاعده فراش جاری خواهد بود. ولی اگر به طور کلی، علم به عدم انزال داشته باشیم و یا دخول از غیر مجرای طبیعی باشد، به طوری که احتمال تکون طفل منتفی گردد.به صرف دخول به الحاق طفل به شوهر حکم نمی شود(علوی قزوینی ،۲۱۱:۱۳۷۴).
مؤید توجیه فوق روایتی است که در قرب الاسناد از جعفر بن محمد علی(ع) نقل شده است:
جاء رجل الی رسول اله (ص) فقال کنت اعزل عن جاریه لی فجائت بولدٍ . فقال (ع) الوکاء قد ینفلت، فالحق به الولد. طبق این حدیث، صرف دخول در الحاق طفل به صاحب نطفه کافی نیست ، زیرا در این صورت موردی برای تعلیل «الوکاء قد ینفلت» باقی نمی ماند، بلکه از این تعلیل استفاده می شود که منشاء الحاق طفل به پدر، احتمال تکوّن فرزند از نطفه اوست و چون در بسیاری از مواقع، منی مرد بدون آن که وی متوجه شود به داخل رحم زن منتقل می شود، پیامبر(ص) فرزند را به صاحب نطفه ملحق فرموده اند(حائری: ۳۶۴ ).
بنابر مطالب فوق روایت یاد شده ، دخول در مجرای طبیعی و انزال منی در اجرای قاعدۀ فراش موضوعیتی ندارد و اعتبار آن، تنها بدین خاطر است که مقاربت و انزال ، مقدمه اسپرم مرد به رحم زن می باشد(بجنوردی،۳۰:۱۳۷۲).
نتیجه
اینکه به موجب حدیث «الولد للفراش» فرزندی که در زمان زوجیت از زوجین متولد گردد و امکان تکون آن از نطفه مرد موجود باشد، ملحق به شوهر است، هر چند آمیزش و نزدیکی میان زوجین انجام نشده باشد، زیرا همان گونه که در شروط اجرای قاعدۀ فراش ذکر کردیم، آمیزش و مقاربت جنسی در الحاق طفل به زوجین موضوعیتی ندارد و تنها به عنوان مقدمۀ اتصال نطفۀ زوج به رحم زن اعتبار دارد. به همین جهت است که طفل متولد از تفخیذ زن و شوهر، از نظر شرعی و قانونی منتسب به زوجین است.
۳-۱-۲- نسب در تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر
با توجه به آنچه ذکر کردیم، به این نتیجه رسیدیم که عمل تلقیح مصنوعی زن با اسپرم شوهر تقریباً بلا اشکال است حال باید به این پرسش پاسخ داد که طفل حاصل از تلقیح مصنوعی زن با نطفه شوهر را می توان فرزند مشروع آن دو شمرد یا به دلیل عدم وقوع نزدیکی بین زن و شوهر، نسب نامشروع است و به پدر و مادر طبیعی منتسب نخواهد شد ؟
بر اساس قواعد موجود حقوق خانواده ارکان تحقق نسب در خانواده را می توان در شرایط زیر خلاصه کرد:
- زن و مردی که نسب کودک به آنان مورد گفتگو است، باید زن و شوهر باشند.
- طفل در اثر نزدیکی آن دو به وجود آمده باشد.
- نزدیکی و انعقاد نطفۀ طفل بعد از نکاح واقعی صورت پذیرفته باشد(کاتوزیان،۶:۱۳۷۲).
ماده ۱۱۵۸ قانون مدنی مقرر می دارد که طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است مشروط بر این که از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد کمتر از ۶ ماه و بیشتر از ۱۰ ماه نگذشته باشد. بنابراین برابر مادۀ فوق الذکر طفل متولد در زمان زوجیت در صورتی به شوهر نسبت داده می شود که بین او و زن نزدیکی واقع شده باشد به گونه ای که بتوان طفل را نتیجۀ نزدیکی شمرد.
آیا با توجه به ارکان تحقق نسب در خانواده بر گرفته از ماده ۱۱۵۸ ق.م می توان نتیجه گرفت که به دلیل عدم وقوع نزدیکی بین زن و شوهر، طفلی که به وسیلۀ عمل نامتعارف تلقیح مصنوعی زن و شوهری به دنیا آمده است، نامشروع است و به علت فقدان رابطه جنسی بین زن و شوهر و موجود نبودن شرط نزدیکی در تحقق نسب فرزند به شوهر منتسب نمی گردد و اگر اعتقاد به تجزیه ناپذیر بودن نسب مشروع داشته باشیم، چنین فرزندی را به شوهر زن نمی توان نسبت داد پس به خود زن نیز نباید ملحق گردد؟ (کاتوزیان ،۷:۱۳۷۲ )
استدلال فوق ناتمام است چرا که کلمۀ «نزدیکی» در مواد ۱۱۵۸، ۱۱۵۹، و۱۱۶۰ ق.م به عنوان فرد تابع و معمول ایجاد جنین بیان شده است و قانونگذار در مقام بیان این نبوده که ایجاد رابطۀ مشروع را منحصر به آمیزش طبیعی کند و تکیه کردن بر کلمۀ «نزدیکی» در این مواد به منظور انحصار نسب مشروع دور از روش استنباط احکام حقوقی است (شهیدی،۱۴۷:۱۳۷۵ )
اشارۀ قانون به «نزدیکی زن و شوهر» فقط ناظر به راه متعارف و عادی ایجاد جنین است و از آن بر نمی آید که «نزدیکی» را وسیله منحصر مشروع ساختن نسب قرار داده باشد، به همین دلیل هم در مشروع بودن نسب طفلی که در اثر تفخیذ یا سایر تماس های بدنی زن و شوهر ایجاد شده است، تردید وجود ندارد (کاتوزیان ،۱۲:۱۳۷۵) .
در تلقیح مصنوعی رابطه زوجیت بین زن و مردی که پدر و مادر محسوب می شوند، وجود دارد و طفل نیز بنا به فرض از ترکیب نطفه های این دو ایجاد شده است پس باید وسیله امتزاج را از یاد برد و با تحقق این شرایط، نسب طفل را مشروع دانست( کاتوزیان، ۱۳۷۵: ۱۱و۱۲) .
دکتر سید حسن امامی نیز بر این عقیده است که طفل متولد شده، «طفل قانون» است و تمامی شرایط لازم را برای نسب قانونی دارا می باشد و فرقی که مورد لقاح مصنوعی با موارد عادی دارد آن است که در لقاح مصنوعی، طفل به وسیلۀ طبیعی یعنی «نزدیکی زن و شوهر» به وجود نیامده است و این امر تأثیری در نسب قانونی ندارد زیرا قانون «نزدیکی» را شرط نسب قانونی قرار نداده و به همین جهت است که طفل متولد از تفخیذ زن و شوهر منتسب به پدر و مادر می باشد (حقوق مدنی ،ج۵: ۱۸۴و۱۸۵)
دکتر کاتوزیان معتقد است که نزدیکی جنسی فقط معیار آبستنی است و نفس این اقدام به تنهایی اثری در احکام نسب ندارد و آنچه سبب انتساب طفل به پدر و مادر می شود، رابطۀ زوجیت بین آنان یا اعتقاد به وجود چنین رابطه ای است و در انتساب طفل به پدر و مادر نباید تردید کرد چرا که هیچ عمل نامشروعی انجام نگرفته است (کاتوزیان،۱۳۷۲-۲۲:۱۳۷۱) .

درصورتیکه که خرید ناگهانی از لحاظ اجتماعی امری مناسب و منطقی تلقی شود افراد ضرورت بیشتری را در خود برای خرید بصورت ناگهانی و بصورت تفننی از خود نشان می دهند. (Rook and Fisher, 1995)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

تحقیقات درباره این نوع خرید نشان می دهد که تغییر در موقعیت های اجتماعی فرد را ملزم می سازد تا انواع اقلام مناسب، با تقاضا در شرایط مختلف و با مخاطبان مختلف را انتخاب کند. (Erevelles, 1998)
یافته پاربوته(۲۰۰۵) حاکی از آن است که افراد در حالت عمومی بیش از حالت خصوصی یعنی زمانی که به تنهایی خرید می کنند رفتار خرید ناگهانی را آشکار می کنند تا تاثیرات مطلوبی را بر دیگران پدید آوردند، حتی اگر این امر به معنای انتخاب اقلام نامطلوب از نظر خودشان باشد.
حضور اشخاص دیگر می تواند بر تصمیم های فردی برای خرید تاثیر بگذارد. حضور دیگران بر گزینش نام‌های تجاری برتر نیز موثر است یعنی احتمال این که شرکت کنندگان، یک نام تجاری گران قیمت و دارای کیفیت بالا را زمانی که دیگر مشتریان نزدیک او هستند، خریداری نماید، بیشتر از زمانی است که همین افراد در فاصله دورتری نسبت به او قرار دارند. (Rook and Fisher, 1995)همچنین زمانی که مصرف کنندگان معتقد باشند که از لحاظ اجتماعی خرید بدون برنامه و ناگهانی مناسب نیست، این گرایش را در خود را سرکوب می نمایند. (Dawson& Kim, 2009)
بر اساس مطالعات، بسته بندی می تواند در نقطه فروش، مصرف کنندگان را به خرید ناگهانی و اتفاقی ترغیب کند و در واقع از جمله مهمترین فاکتورها در تحریک خریدار به رفتار خرید آنی است. (Kuvykaite, Dovaliene and Navickiene, 2009) همانطور که می دانیم در این تحقیق تاثیر بسته بندی سوهان و گز بر خرید مد نظر است به اعتقاد نگارنده این محصولات می توانند مستعد به خرید ناگهانی باشند لذا ترغیب به خرید این محصولات از طریق بسته بندی جذاب و مناسب نباید از نظر دور نگه داشته شود.
۲-۱۶ پیشینه پژوهش در جهان
تحقیقات ابتدایی در مورد بسته بندی بیشتر بر لزوم طراحی مناسب و شاخص های کلی بسته بندی متمرکز بودند که از آن جمله می توان به تحقیقات چسکین(۱۹۷۱) و شوارتز(۱۹۷۱) اشاره کرد که بسته بندی را متغیری می دانند که ارزیابی از محصول را تحت تاثیر قرار می دهد.
در مطالعاتی که توسط گاردنر(۱۹۶۷) صورت گرفت بسته بندی به عنوان نوعی ابزار ارتباطی شناخته شد که این موضوع توسط تحقیقات لینکلن نیز مورد تایید قرار گرفت. (فیض و سلحشور، ۱۳۸۹، ۱۱۵)
اثر بسته بندی بر درک مصرف کنندگان از کیفیت محصول توسط ریگاکس(۱۹۸۲) مورد مطالعه قرار گرفت و در مطالعه ای دیگر ثابت شد که بسته بندی بر درک مشتری از کیفیت محصول تاثیر مستقیم می گذارد. (Vasquez, Bruce and Studd, 2003)
رویه تحقیقات اخیر بیشتر به مسائل جدیدی چون فناوری نانو و بازاریابی اخلاقی در بسته بندی محصولات پرداخته شده است. هانس و همکاران(۲۰۰۹) در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که به مرور زمان با تغییر رنگ، فونت و قالب بسته بندی سیگارها و از بین رفتن جذابیت آن ها نوجوانان کمتر به خرید سیگار تمایل می یابند.
در حوزه موضوعات اخلاقی بسته بندی بون و کوری(۲۰۰۰) تحقیقات خود را انجام داده اند. در این بررسی ها به مسئولیت اجتماعی تولید کنندگان محصولات غذایی اشاره شده است. مسئولیت ها و وظایفی را که طراحان می بایست در هنگام طراحی و عرضه محصولات به آنها توجه کافی داشته باشند.
از مطالعات فوق چنین بر می آید که محققین به دنبال بررسی این واقعیت بوده اند که بسته بندی محصول تا چه اندازه قدرت دارد. نتایج این مطالعات، اثرات قابل ملاحظه بسته بندی را در مرحله ارزیابی محصولات و تحت تاثیر قرار دادن انتخاب های مشتریان را به اثبات می رساند. با توجه به موضوع این تحقیق سعی شده است که مطالعات در خصوص پارامترهای تحقیق به تفکیک مورد بررسی قرار گیرد.
۲-۱۶-۱ مطالعات در خصوص اندازه بسته بندی
اثر اندازه بسته بندی بر کاربرد مصرف کنندگان از مواردی بود که توسط وان سینک(۱۹۶۷) مورد مطالعه قرار گرفت. در این تحقیق رابطه مستقیمی میان اندازه بسته بندی و نوع کاربرد آن بدست آمد.
کریشنا و راقوبیر(۱۹۹۹) در مورد اندازه بسته محصول تحقیقی را انجام دادند که این نتیجه حاصل گردید که مصرف کنندگان، بسته بندی های درازتر را بزرگتر تصور می کنند و این موضوع ربطی به تجربه استفاده از محصول ندارد به عبارتی دیگر حتی وقتی که مرتبا محصول خاصی را خریداری می کنند این تجربه تکرار می شود. حتی عدم تایید بزرگتر بودن بسته بندی بعد از مصرف باعث نمی شود که مصرف کننده در قضاوت خود در مورد حجم محصول در دراز مدت تجدید نظر کنند، به ویژه زمانیکه تفاوت خیلی زیاد نباشد. (آقازاده، حقیقی و ابراهیمی، ۱۱۷)
در تحقیقی که توسط کویکیت (۲۰۰۹) صورت گرفت مشخص شد که در بین عناصر بسته بندی اندازه مهم تر از بقیه بوده و در بین عناصر کلامی اطلاعات حک شده بر روی محصول و کشور سازنده از اهمیت بالاتری برخوردارند. همچنین نتیجه این تحقیق موید این مطلب است که با وجود فشار زمانی برای انتخاب محصول، مصرف کنندگان کماکان به عناصر کلامی توجه داشته اند در حالی که بر اساس تئوری در فشار زمانی می بایست به عناصر شفاهی بیش از عناصر کلامی توجه شود. (Kuvykaite , Dovaliene and Navickiene,2013,443)
۲-۱۶-۲ مطالعات در خصوص رنگ بسته بندی
مارشال و همکارانش(۲۰۰۶) اثر رنگ بسته بندی را بر انتخاب محصول توسط کودکان پیش دبستانی مورد بررسی قرار دادند. همچنین اثر رنگ بسته بندی بر تمایل خرید در نقطه خرید توسط ون هورلی(۲۰۰۷) مورد بررسی قرار گرفت. اگبا و جانسون(۲۰۱۰) اثر رنگ بسته بندی را بر انتخاب کودکان و همچنین رفتار خرید والدین آنها مورد بررسی قرار داده اند.
مک نیل و جی نیز مطالعه ای در خصوص رنگ بسته بندی و انتخاب محصول توسط کودکان پیش دبستانی در اسکاتلند انجام دادند. این تحقیق بر مبنای سن و جنسیت بوده و بر اساس سه طبقه از محصولات غذایی صورت گرفته است. نتایج مطالعه نشان می دهد که در مجموع، همبستگی زیادی میان ابعاد بصری بسته بندی مانند رنگ و به خاطر آوردن برند و در نتیجه انتخاب بسته های مختلف محصولات غذایی وجود دارد. این تحقیق این طور نتیجه گیری می کند که در ذهن کودک فهرستی از برندها وجود ندارد، بلکه ابعاد بصری بسته بندی، به مانند یک کد، نام برندها را در ذهن آنها تداعی می کند. (Rundh, 2005)
بر طبق مطالعات آمپیور و همکاران (۲۰۰۶) به نظر می رسد محصولاتی که در کلاس بالایی ارائه می شوند و قیمت زیادی دارند و حس زیبایی شناسانه را بر می انگیزند نیازمند این هستند که در بسته بندی از رنگ های سرد استفاده شود و در این بین رنگ سیاه از اولویت بیشتری برخوردار است. در مقابل محصولاتی که بیشتر جنبه مصرفی دارند معمولا از رنگ های روشن بخصوص سفید استفاده می شود. همچنین برای محصولات امن و بی خطر و گارانتی دار و محصولاتی که ساخت داخل است و جنبه میهن پرستانه دارد بهتر است از رنگ قرمز استفاده شود.
این مطالعات صورت گرفته حاکی از آن است که درک مصرف کننده از رنگ قابل قبول بسته بندی با درک او از سایرخصوصیات کیفی محصول، مانند مزه، طعم و کیفیت آن و نیز با سطح رضایت مصرف کننده ارتباط دارد. اثر مثبت بر رضایت مصرف کننده می تواند از طریق تغییر در متغیرهای بسته بندی نظیر، رنگ و شفافیت به دست می آید.
۲-۱۶-۳ مطالعات در خصوص تصاویر بسته بندی
بررسی تاثیر نقش ارتباطی تصاویر بر روی بسته بندی توسط “آندروود” مورد بررسی قرار گرفت. او و همکارانش دریافتند که اثر تصاویر روی بسته بندی به عنوان نقش ارتباطی یک اثر اقتضایی است و در مورد برندهایی که کمتر آشنا هستند توجه خریداران را به برند افزایش می دهند. (آقازاده، حقیقی و ابراهیمی،۱۳۹۰،۱۱۸)
در تحقیقاتی که توسط “ماندلر و جانسون” انجام گرفت مشخص شد زمانی که اطلاعات، در قالب تصاویر بیان شوند به جای آنکه تنها از کلمات استفاده شود، یادگیری افراد سریعتر می شود و در نقطه فروش و در ارتباط با محصولات بی دوام- که اغلب نیازمند فرایند انتخاب با اشیاق کم هستند- تصاویر روی بسته بندی اهمیت ویژه ای دارند.( ۱۸۴foxall and pallistar,1998,)
۲- ۱۶-۴ مطالعات در خصوص شکل گرافیکی
در نتیجه مطالعه ای که توسط هیل و تیلی (۲۰۰۲) در مورد بسته بندی مواد غله ای که برای صبحانه با شیر مورد استفاده قرار می گیرد انجام گرفت اثر طرح و شکل گرافیکی روی بسته بندی بر افزایش میزان خرید و مصرف کودکان به اثبات رسید.
در مورد ارتباط دو بُعد رنگ و شکل بسته بندی گنکالوز و ریکاردو(۲۰۰۸) تحقیقی انجام دادند که این نتیجه حاصل شد که از نظر مصرف کننده، اشکال هندسی با طیف های مختلف رنگی همخوانی دارند. به عنوان مثال، چنانچه در بسته بندی محصول، طیف رنگ های سرد، مانند آبی و سبز مورد استفاده قرار گیرد این رنگ ها می توانند درک مصرف کننده از کیفیت محصول را افزایش دهند و احتمال خرید را بیشتر کنند در صورتیکه با اشکال هندسی پایدارتر، مانند مربع و مستطیل، همراه شوند.
۲- ۱۶-۵ مطالعه در خصوص اطلاعات روی بسته بندی
در مطالعه ای که توسط آندرود (۲۰۰۱) صورت گرفت اثر اطلاعات و تصویر بر میزان خرید مورد تایید قرار گرفته است. مطالعه ای که توسط سیلایو و اسپیس(۲۰۰۴) در تایلند صورت گرفت علاوه بر ابعاد بصری، نظیر رنگ و گرافیک، به ابعاد اطلاعاتی بسته بندی نیز توجه شده است و تاثیر هر کی از روندهای تسهیل گرایی، تصویر گرایی و مباحثی که در حوزه سلامت می بایست مورد توجه قرار گیرد از دید مشتری سنجیده شد. همچنین در این تحقیق مشخص گردید که چنانچه اطلاعات نوشتاری در سمت چپ و تصاویر در سمت راست بسته بندی قرار داشته باشند، احتمال به خاطر آوردن محصول و در نتیجه، انتخاب آن بیشتر است.
با این وجود، تحقیقی که توسط رتی و بروار در انگلیس انجام گرفت عکس نتیجه فوق بدست آمد. این نتایج متضاد، موید این نکته مهم است که طراحی بسته بندی باید با نیازهای خاص هر بازار منطبق شود تا بیشترین اثربخشی را داشته باشند. (Rundh, 2005)
از نتایج مطالعات بر می آید که درک خریداران از هر یک از ابعاد دیداری بسته بندی مشخص کننده موضع خاصی از محصول است. لذا برای پیاده سازی هر یک از استراتژی های مربوط به تولید محصول، ابعاد دیداری متناسب با آن استراتژی باید در بسته بندی محصول به کار رود. این مطلب توسط آمپیور و ویلا (۲۰۰۶) که پیرامون ادارک مشتری از خصوصیات بسته بندی مطالعه کرده اند نیز به تایید رسیده است.
۲-۱۶-۶ مطالعه در خصوص ویژگی های کارکردی
مطالعات انجام گرفته در مورد ویژگی های کارکردی بسته بندی نسبت به ویژگی های بصری و دیداری آمار کمتری دارد چنانچه در تحقیقات داخلی مطالعات جامع و کاملی صورت نگرفته است و تنها می توانیم تعداد محدودی را نام ببریم همچنین در پژوهش های خارجی می توانیم به مطالعاتی که راند (۲۰۰۵) انجام داده است اشاره کرد. در این مطالعه تنها اثر این ویژگی ها بر سهولت در حمل کالا بررسی شده و اثر مثبت آن به تایید رسیده است اما اثرات این ویژگی بر خرید مشتریان مورد مطالعه قرار نگرفته است.
۲-۱۶-۷ مطالعه در خصوص تعدیل گری ویژگی های جمعیت شناختی
تاثیرات متفاوت رنگ بسته بندی در رده های مختلف سنی در مطالعات مارشال و همکارانش (۲۰۰۶) به اثبات رسید. در نتیجه بر اساس این پژوهش، متغیر سن رابطه بین رنگ بسته بندی و خرید را تعدیل می نماید. همچنین مطالعات دوئیرز (۲۰۰۹) و گاربر(۲۰۰۰) اثر بسته بندی بر خرید در دوره های مختلف سنی مشتریان را مورد بررسی قرار دادند و معلوم گردید که متغیر سن می تواند رابطه میان ویژگی های بسته بندی و خرید را تعدیل کند. در مطالعاتی که توسط کولسون (۲۰۰۰) صورت گرفت مشخص شد که با افزایش تحصیلات اثر اطلاعات روی بسته بندی بر خرید افزایش می یابد.
۲- ۱۷ پیشینه پژوهش در ایران
بررسی های پیرامون تحقیقات داخلی در ارتباط با جنبه های بازاریابی بسته بندی و مباحث مرتبط با‌ آن، نشان دهنده انجام تحقیقاتی به مراتب محدودتر در کشور است. اکثر تحقیقات صورت گرفته در حوزه بسته بندی، مبتنی بر مباحث فنی و هنری از قبیل طراحی گرافیکی، تکنولوژی و ماشین آلات بسته بندی می باشند.
مسلمی زاده (۱۳۷۵) در مورد نقش طراحی در بسته بندی به منظور بالا بردن رشد صادرات کشور پایان نامه ای را تدوین نمود که در آن به اهمیت بسته بندی، طراحی بسته بندی، رنگ در بسته بندی، تاثیر شرایط فرهنگی و جغرافیایی بر بسته بندی پرداخته شده است.
موسسه پژوهش ها و مطالعات بازرگانی در یک پژوهش جامع اقدام به بررسی کیفیت بسته بندی کالاهای صادراتی نمود. در این طرح سه مرحله، به شناسایی تکنولوژی بسته بندی، بررسی مواد اولیه بسته بندی و سپس شناسایی محصولات صادراتی پرداخته شد. بر اساس نتایج این تحقیق که در ۱۰۰ کارگاه نمونه به انجام رسید، ۸۰ درصد از بسته بندی های صادارتی ایرانی از ترکیب خوب و مناسب، طرح، رنگ و گرافیک به عنوان عواملی که در جذب مشتریان اثر گذار می باشد استفاده نکرده بودند.(آقازاده، حقیقی و ابراهیمی، ۱۳۹۰، ۱۱۹)
در پایان نامه ای که توسط خانم زند تهیه شد معلوم گردید که رنگ های شاد در جلب توجه خریداران کاملا موثر است و بهتر است که بسته بندی های مواد غذایی شیرین با رنگ های گرم تهیه و معرفی شوند، برای بسته بندی مواد غذایی منجمد شده رنگ های روشن مناسب است و رنگ های شاد و لطیف معمولا بیشتر مورد توجه خانم ها قرار می گیرد.(فیروزیان و دیگران، ۱۳۸۸ ، ۱۳۳ )
تاثیر ویژگی های بسته بندی شیر پاستوریزه بر فرایند انتخاب مشتری توسط شعبانی (۱۳۸۵) مورد بررسی قرار گرفت در این مطالعه، آنچه بر انتخاب مشتری اثر گذار است در ابعاد، اندازه مناسب، رنگ های جاذب و نافذ، شیوه اطلاع رسانی نوع، جنس مواد اولیه و متمایز بودن طرح بسته بندی تقسیم بندی می شود.
در پایان نامه ای که توسط استیری (۱۳۸۶) بر روی رفتار مصرف کننده صورت گرفت رفتار مصرف کننده بر اساس دیدگاه ویلکی(که این را یک فرایند سه مرحله ای قلمداد می کند) در نظر گرفته شده است و سپس اولویت ابعاد مختلف تصویری و اطلاعاتی بسته بندی طی این سه مرحله – آگاهی از نیاز و جستجوی اطلاعات، انتخاب، و پس از انتخاب- تعیین شده است.
فیروزیان در بررسی های خود عوامل مختلف بسته بندی را بر رفتار مصرف کنندگان محصولات غذایی در طی مراحل پیش از خرید، در حین خرید و پس از خرید مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفت. نتایج بدست آمده از این تحقیق مشخص کرد که در میان متغیرهای جمعیت شناختی تنها سن و وضعیت تحصیلی پاسخگویان در زمره متغیرهای معنادار قرار داشته و از نظر خریداران محصولات غذایی، کلیه مولفه های بسته بندی از اهمیت زیاد و تاثیر گذاری قابل توجهی بر رفتار مصرف کنندگان برخوردار می باشند.(فیروزیان، حسنقلی پور و استیری، ۱۳۸۸)
در تحقیقی که توسط رحیم نیا و همکاران (۱۳۸۸) صورت گرفت حاکی از عدم تایید نقش واسطه گری متغیر بسته بندی در رابطه بین استراتژی تمایز و عملکرد سازمانی بود. این در حالی است که مولفه هایی همچون طراحی و رنگ بسته بندی رابطه بین استراتژی تمایز و مولفه فروش از عملکرد سازمانی را واسطه گری می نمایند.
کاربرد نسبت طلایی در بسته بندی و تاثیر آن بر رفتار خرید توسط فیض و سلحشور (۱۳۸۹) مورد بررسی قرار گرفت و نتیجه بر این شد که بسته بندی هایی که با نسبت طلایی طراحی شده باشند از نظر خریداران جذاب به نظر می رسند. در عین حال نتایج این تحقیق نشان داد، جنسیت و سن تاثیری بر انتخاب بسته بندی های دارای نسبت طلایی ندارند.
آقازاده و همکاران در رتبه بندی عوامل نشان می دهند که اولویت عوامل اطلاعاتی در شرایط عادی و اولویت عوامل بصری در شرایط فشار زمانی بیشتر است. همچنین تاثیر متغیرهای اطلاعاتی بسته بندی بر تصمیم خرید افراد، با سطح اشتیاق بالا و اثر متغیرهای بصری بر تصمیم خرید افراد، با سطح اشتیاق پایین به محصول بیشتر می شود.(آقازاده، حقیقی و ابراهیمی، ۱۳۹۰)
۲- ۱۸ جمع بندی پایه های تجربی
پژوهش های خارجی و داخلی بسترهای مناسب و مفیدی را برای اجرای هر چه بهتر تحقیق فراهم می سازند، علیرغم آنکه پیشینه های ذکر شده مستقیما با موضوع مورد مطالعه نگارنده و جامعه آماری ویژه این تحقیق ارتباط ندارند، اما پیشینه های مطرح شده هم از نظر موضوعی و هم از نظر محتوایی زمینه ها و زاویه های دید مناسبی را فراهم می آورند به طوری که شاخص های مطالعه براساس پیشینه های مطرح شده استخراج شده اند.
با توجه به اهمیت اثر گذاری این دو ویژگی اساسی بسته بندی بر خرید مواد غذایی و تاکید بر این نکته مهم که به استثنای چند پژوهش شاخص سطح کشور در این زمینه مطالعه داخلی چندانی در زمینه ی آثار بسته بندی با رویکردی بازاریابی محور، به چشم نمی خورد. هدف مطالعه پیش رو آن است که با ارائه چارچوبی نظری بر مبنای پژوهش های داخلی و خارجی پیشین، افزون بر تبیین ویژگی بسته بندی مواد غذایی و زیر مولفه های آن به بررسی اثر این ویژگی ها بر خرید محصولات سنتی توسط دانشجویان خارجی مقیم در استان قم پرداخته و اعتماد پذیری این آثار را بسنجد. پیشنهاد های برآمده از این بررسی می تواند با راهکارهای مناسبی برای طراحی بسته بندی های متمایزتر و از سویی، مشتری مدارتر همراه شود.
فصل سوم:
روش پژوهش