بیمه مسئولیت اجباری: برخی از بیمه های مسئولیت به لحاظ مصلحت جامعه اجباری است و عقل سلیم و احتیاج عمومی، منشأ این نوع بیمه اجباری است. مانند بیمه مسئولیت وسیله نقلیه در مقابل شخص ثالت. قانونگذار با علم به اینکه اتومبیل موجب تشدید خطر و افزایش احتمال آسیب به جامعه می باشد و به منظور حصول اطمینان از جبران زیانهای مالی و جانی که به علت حوادث اتومبیل به وجود می آید کلیه دارندگان و رانندگان وسایل نقلیه موتوری را موظف به بیمه نمودن مسئولیت خود در مقابل دیگران نموده است. ماده یک قانون یاد شده دارندگان وسیله نقلیه ای را که در اثر حادثه به اشخاص ثالث خسارت وارد رسانند مشمول جبران زیان وارده دانسته است و این امر به درستی با هدف قانونگذار که حفظ و حراست از جان و مال جامعه در مقابل حوادث وسایل نقلیه می باشد تطابق دارد. بنابراین در این نوع بیمه، بیمه گذار مسئولیت خود را مقابل خسارات وارده توسط وسیله نقلیه دیگران بیمه می نماید و بیمه گر از طرف بیمه گذار موظف به جبران زیان است.^[۱۶۸]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۴٫ عقد بیمه
بدون شک از نظر عرف و قانون، عنوان عقد بر بیمه صادق است.
ماده ۱۸۳ (ق.م) عقد را چنین تعریف نموده است:«عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد.»
این تعریف معیاری برای تشخیص عقد از غیر آن است و شامل همه عقود معاوضی و غیرمعاوضی که عنصر تعهد در آن دخیل است می باشد.
علاوه بر اینکه تعریف عقد به لحاظ عرفی بیمه را شامل می شود در ماده ۱ قانون بیمه، عنوان عقد صراحتاً در تعریف بیمه ذکر شده است:«بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می‏کند در ازای دریافت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه، خسارات وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.»
اطلاق عقد بر بیمه، جنبه حقوقی آن را نشان می دهد و اطلاق معامله بر بیمه، چهره و رنگ اقتصادی بیمه را بازگو می‏کند چون اصطلاح معامله به لحاظ عرف و قانون به عقود مالی و معوض اطلاق می شود.
در اینکه عقد با قرارداد مترادف است یا قرارداد اعم از عقد است و بر عقود نامعینی که نام خاصی در سابقه فقهی و حقوقی ندارند نیز اطلاق می شود^[۱۶۹] بحثی است که در مورد عقد بیمه، ثمره خاصی بر آن مترتب نیست چون عقد و قرارداد و معامله، هر سه در عرف و قانون بر بیمه اطلاق شده است.^[۱۷۰]
۲-۵٫ ارکان عقد بیمه
از تعریف بیمه مشخص شد که عقد بیمه کلیه ارکان تشکیل دهنده عقد را داراست. ارکان عقد بیمه عبارت است از:
نفس قرارداد و انشاء عقد بیمه
متعاقدین یعنی بیمه گذار و بیمه گر
مورد عقد ، یعنی آنچه عقد بیمه راجع به آن انجام گیرد
عوضین در عقد بیمه
البته در بیمه به لحاظ طبیعت خاص آن عنصر دیگری بجز آنچه ذکر شد نیز وجود دارد که سازنده طبیعت بیمه است که بعداً بدان اشاره خواهد شد.
انشای عقد بیمه: قرارداد بیمه با پیشنهاد بیمه گذار (ایجاب) و پذیرش بیمه گر (قبول) منعقد می شود. در عمل پیشنهاد بیمه گذار به صورت تکمیل و امضای فرم پیشنهاد بیمه که صورت چاپی و آماده شده دارد انجام می شود ولی قبول بیمه پس از بررسی پیشنهاد بیمه و ارزیابی آن و تعیین نرخ و شرایط بیمه تحقق پیدا می کند. صدور بیمه نامه از سوی بیمه گر با تقاضای پرداخت حق بیمه از سوی بیمه گذار دلیل بر قبول پیشنهاد بیمه و انعقاد قرارداد بیمه است. امضای بیمه نامه به منزله انشای عقد بیمه است و به لحاظ مکتوب بودن، برای اثبات دعاوی مربوط به آثار حقوقی بیمه جنبه سندیت نیز دارد.^[۱۷۱]
ماده دوم قانون بیمه می‏گوید:«عقد بیمه و شرایط آن باید به موجب سند کتبی باشد و سند مزبور موسوم به بیمه‏نامه خواهد بود»^[۱۷۲]
از لحاظ مقررات بیمه ای، عقد بیمه، وقتی اعتبار قانونی پیدا می کند که طرفین معامله یا قائم مقام آنها سند مربوطه را امضا کنند.
متعاقدین: دو طرف عقد بیمه، (بیمه گذار و بیمه گر)
یکی از دو طرف عقد بیمه، بیمه گذار است که مسئول ایفای تعهد منظور در قرارداد بیمه است. وی در ازای بیمه نمودن مال یا جان یا مسئولیت خود، متعهد است که حق بیمه را طبق آنچه در قرارداد بیمه مقرر است بپردازد. طرف دیگر عقد بیمه، بیمه‏گذار است، معمولاً شرکت یا سازمانی فنی بیمه را عرضه می کند و با تقاضای بیمه از جانب بیمه گذار، طبق شرایطی که معمولاً شرکت بیمه (بیمه گر) تعیین نموده است بیمه را می پذیرد.
بیمه گر پس از انشای عقد بیمه و امضای قرارداد، مسئول جبران تمام یا قسمتی از خسارت های ناشی از وقوع حادثه که در قرارداد منظور شده است می باشد. در بیمه های اشخاص (بیمه عمر و حیات) تعهد بیمه گر به جبران خسارت و زیان نیست بلکه وی متعهد است مبلغ معینی را طبق قرارداد بپردازد.^[۱۷۳]
مورد عقد بیمه: عقد بیمه مانند سایر عقود دارای موضوعی است که عقد نسبت به آن واقع می شود (معقود علیه) بیمه شده یا (موضوع بیمه) گاهی مال است و گاهی شخص و گاهی مسئولیت مدنی فرد.^[۱۷۴]
البته موضوع بیمه با این حیثیت مورد بیمه قرار می گیرد که در معرض خطر باشد یعنی موضوع مخاطره آمیز، بیمه پذیر است. عنصر خطر در بیمه آنقدر از اهمیت برخوردار است که چنانچه موضوع مورد درخواست بیمه، در معرض خطر نباشد بیمه آن عقلایی نیست زیرا عقلا، حاضر به پرداختن حق بیمه در موردی که نفی خطر در آن قطعی است نمی باشند و چنانچه وقوع خطر نیز قطعی باشد بیمه گر حاضر به پذیرش آن نیست.^[۱۷۵]
عوضین در عقد بیمه: علاوه بر ارکان سه گانه یادشده که در هر عقدی اعم از عهدی، اذنی، معاوضی و غیرمعاوضی وجود دارد، بیمه به لحاظ اینکه عقد معاوضی است عوضین از عناصر سازند طبیعت بیمه هستند. عوضین در بیمه از جانب بیمه گذار پرداخت حق و قسط بیمه است و از طرف بیمه گر عوض عبارت از تعهد به پرداخت خسارت است.^[۱۷۶]
حق بیمه ای که از ناحیه بیمه گذار پرداخت می شود به منزله ثمن معامله است و در صورت اقساطی بودن بیمه که معمولاً در بیمه های طولانی مدت انجام می گیرد، از حق بیمه به قسط بیمه نیز تعبیر می شود.^[۱۷۷]
از ناحیه بیمه گر، چیزی که در مقابل عوض حق بیمه قرار می گیرد، تعهد بیمه گر است، که در تعریف عقد بیمه (ماده ۱ قانون بیمه) نیز روی آن تأکید شده است. بیمه گر در قبال بیمه گذار یا خریدار بیمه، تعهد می کند خسارت را تأمین کند و در بیمه های اشخاص، مبلغ معینی را حسب مورد، طبق توافق به بیمه شده یا شخص ثالث بپردازد، آنچه از ناحیه بیمه گر قطعی است تعهد به پرداخت خسارت یا دادن وجه معینی است اما نفس پرداخت خسارت (در بیمه های اموال) و دادن وجه معینی (در بیمه های اشخاص) از ناحیه بیمه گر قطعی نیست چون پرداخت مبلغ بیمه ای، معلق بر وقوع حادثه ای احتمالی است. بنابراین عوضین در عقد بیمه، تعهد و پول است یعنی تعهد بیمه گر با پول مبادله می شود با این توجیه که تعهد امری ارزشمند است و مالیت دارد زیرا عقلا به آن اقدام می کنند و آن را قابل تقویم مالی می دانند.^[۱۷۸]
هدف متعاقدین از بیمه: هدف از بیمه به لحاظ دو طرف عقد بیمه از یکدیگر متمایز است. چون انگیزه بیمه گذار و بیمه‏گر با یکدیگر متفاوت است، انگیزه بیمه گذار از انعقاد قرارداد بیمه، به دست آوردن تأمین است. او می خواهد در ازای پرداخت حق بیمه احساس امنیت کند، خاطرش آسوده باشد و از اینکه خسارت به مال یا جان او، زندگی اش را مختل سازد، کمتر دلهره داشته باشد. اما انگیزه بیمه گر از انجام معامله بیمه، تحصیل سود است یعنی از نظر بیمه گران، بیمه، قراردادی است که برای آنها جنبه انتفاعی و استرباحی دارد. آنها می خواهند با جلب اعتماد مشتریان بیمه و عرضه تأمین به آنها، درآمد اقتصادی کسب نمایند.^[۱۷۹]
انتفاعی بودن بیمه در چهارچوبه اصول با ماهیت تعاونی و جمعی بیمه و هدف فرجامین آن که عرضه کردن تأمین به افراد جامعه به منظور استواری موقعیت اقتصادی و اجتماعی و خانوادگی یاد می شود منافات ندارد.^[۱۸۰]
۲-۶٫ عناصر سازنده طبیعت بیمه
بیمه به لحاظ اینکه عقد است ارکان سه گانه یاد شده در عقدی بودن آن دخیل است و به لحاظ اینکه عقدی معاوضی است، وجود عوضین در آن دخیل است اما چون عوضین در بیمه خصوصاً یکی از آنها «تعهد پرداخت خسارت» از عوضین در سایر عقود متمایز است و به لحاظ دخیل بودن عنصر خطر در بیمه، صاحب‏نظران در بیمه، عناصر تشکیل دهنده طبیعت بیمه را سه چیز دانسته‏اند.
حق بیمه
خسارت
خطر
این سه عنصر همراه با اصول حاکم بر بیمه، طبیعت بیمه را از سایر قراردادها، متمایز می سازد.
حق بیمه: مبلغی است که از طرف بیمه گذار به عنوان ما به ازای تعهد بیمه‏گر پرداخت می شود.^[۱۸۱]
خسارت: در لغت به معنای ضرر و زیان کردن، زیانمندی و زیانکاری است^[۱۸۲] و در اصطلاح بیمه، خسارت عبارت است از «وقوع خطر یا تحقق امری که بیمه گر در قرارداد بیمه، متعهد جبران عواقب آن می باشد^[۱۸۳] یا «واقعه و پیشامدی است که موجب انجام تعهد اساسی بیمه گر می شود. برخی حقوقدانان مبلغ بیمه ای را که بیمه گر می پردازد جای خسارت یکی از عناصر ارکان عقد بیمه محسوب می داند.^[۱۸۴]
خطر: در اصطلاح بیمه ای عبارت از اتفاق و یا پیشامد احتمالی است که در زمان کم و بیش دور و نزدیک و نامعین رخ می‏دهد و منجر به پیدایش ضرر به بیمه گذار می شود. نسبت به خطر مورد بیمه شده شرط است که وقوع آن به اراده و عمل عمدی بیمه گذار مستند نباشد یعنی خطر بر حسب تصادف و اتفاق یا حادثه طبیعی رخ دهد.^[۱۸۵]
در مورد بیمه شده، شرط است وقوع خطراحتمالی‏باشد. اگر بیمه روی موضوعی ‏منعقد شود که خطر در آن محتمل‏ نباشد یا در هنگام ‏ابرام عقد بیمه، خطر محقق شده‏ باشد عقد بیمه باطل‏است. انعقاد قرارداد بیمه در مورد عاملی که خطرساز نیست و منشأ کاهش دارایی یا زیان مالی نمی‏گردد عقلایی نیست و جنبه شرط بندی و شانس دارد و به لحاظ قانونی نادرست و به لحاظ شرعی اَکل مال به باطل است.^[۱۸۶]
۲-۷٫ شرایط عقد بیمه
عقد بیمه از جهت تحقق و اعتبار و شرایط صحت مانند سایر عقود تابع یک سری قواعد و شروط کلی است که به قواعد عمومی قراردادها معروف است .
هر یک از ارکان عقد بیمه یعنی نفس قرارداد، متعاقدین، موضوع قرارداد (بیمه شده) و عوضین باید واجد شرایطی باشد که در قانون مدنی و شرع و خود قانون بیمه تعیین شده است تا صحت آن عقد مورد امضای قانون و دین قرار گیرد. چون عقد بیمه علاوه بر اینکه تابع مقررات خاص عقد بیمه می باشد از جهت شرایط صحت و آثار عقد و انحلال آن از قانون مدنی و احکام شریعت نیز پیروی می کند.
شرایط صحت عقد بیمه به تناسب ارکان آن اجمالاً بدین ترتیب است:
انشاء عقد بیمه: انشاء، رکن اصلی و اساس هر قرارداد معتبری است. عقد بیمه نیز با بستن قرارداد که معمولاً به صورت کتبی و امضای سند بیمه نامه انجام می گیرد تحقق می یابد.
همان گونه که در پیش گفته شد، انشاء عقد عبارت است از ابراز اعتباری که در درون متعاقدین وجود دارد و حاکی از قصد و رضایت آنها به انجام معامله است. انشای عقد به وسیله و ابزار خاصی مانند لفظ خاص یا مطلق لفظ مقید نیست.^[۱۸۷] همان گونه که می شود عقد را با انشای لفظی محقق ساخت با انشای فعلی (داد و ستد و نوشتن) نیز پدید می آید. آنچه در اعتبار عقد شرط است صدق عنوان عقد و معامله بر «مُنشأ» است یعنی بر اعتبار ابراز شده متعاقدین به لحاظ عرفی، عنوان عقد و معامله اطلاق شود و به تعبیر اصطلاحی، انشاء شده، به حمل شایع، مصداق عقد باشد.^[۱۸۸]
فرق نمی کند که آن عقد با لفظ انشاء شود یا فعل (معاطات) و یا هر وسیله و ابزار دیگری که صلاحیت انشای عقد به آن، از نظر عرف وجود داشته باشد. بر این مبنا، فتوا داده اند: که «صیغه عقد بیمه را می‏توان با هر زبانی اجرا کرد و یا قرارداد بیمه را روی‏کاغذ آورد و آن را امضا کرد.»^[۱۸۹]
البته در مورد بیمه، شرط خاصی وجود دارد و آن اینکه قانون، اعتبار عقد بیمه را به سند کتبی و امضای آن موقوف نموده است به موجب (ماده ۲ قانون مدنی) عقد بیمه و شرایط آن باید به صورت سند کتبی انجام گیرد و اعتبار قانونی عقد بیمه بر امضای سند قرارداد بیمه (بیمه نامه) متوقف می‏باشد.^[۱۹۰]
متعاقدین در عقد بیمه: دو طرف عقد ممکن است دو شخص حقیقی باشد یا دو شخصیت حقوقی یا یکی شخص حقیقی باشد و دیگری حقوقی. اما آنچه عملاً در جریان امر بیمه گری، رواج دارد معمولاً بیمه گر، شخصیت حقوقی است که همان شرکت یا سازمان فنی بیمه ای است. اما بیمه گذار گاهی شخص حقیقی است مانند اینکه شخصی خود را بیمه نماید و گاهی بیمه گذار، شخصیت حقوقی است مانند اینکه مؤسسه ای طرف عقد بیمه با شرکت بیمه قرارگیرد مثلاً شرکت بیمه، خود را بیمه اتکایی نماید. در متعاقدین شرط است که جهت بستن قرارداد بیمه باید واجد شرایط قانونی باشند که در قانون مدنی از آن به اهلیت^[۱۹۱] و در اصطلاح فقیهان از آن شرایط به کمال متعاقدین، تعبیر می شود^[۱۹۲]
اهلیت یا کمال عبارت است از بلوغ، عقل و رشد. علاوه بر اعتبار این سه شرط در متعاقدین، قصد و رضایت آنها در انجام معامله نیز شرط صحت و نفوذ معامله است. یعنی در صحت معامله قصد تنها معتبر نیست بلکه کسی که معامله می کند باید هم قاصد باشد و هم راضی^[۱۹۳] و درباره مفاد عقد و شرایط و مقررات حاکم بر قرارداد بیمه باید با یکدیگر توافق و نسبت به آن رضایت داشته باشند.^[۱۹۴] در مورد شروط عامه متعاقدین(بلوغ، عقل، اختیار، قصد و رضایت) در فصل پیش توضیح داده شد و آیات و روایاتی نیز در این زمینه مطرح گردید.
از آنجا که رضایت و قصد یک امر باطنی است وجود آنها برای انجام معامله به نحوی چه با لفظ یا فعل باید ابراز شود. البته در واقع ایجاب و قبولی که از جانب طرفین عقد، انشا می شود کاشف از قصد متعاملین و رضایت آنها به انجام معامله است. مگر آنکه اثبات شود که انشای عقد بیمه از روی اکراه و بدون رضایت انجام گرفته که به موجب (ماده ۲۰۳ قانون ) نافذ نیست.^[۱۹۵]