در طول ۱۰ سال گذشته، تحقیقات انجام شده بر روی تعامل علمی دانش ­آموزان بر اهمیت آن به عنوان نقش کلیدی موفقیت کودکان در مدرسه توافق نظر داشته اند (فردریک، بلومن­فیلد و پاریس^[۳۳]، ۲۰۰۴). به عبارت دیگر، این نوع تعامل رفتاری – عاطفی، یادگیری، نمرات، موفقیت، میزان حضور و غیاب، فارغ­التحصیلی و تاب­آوری دانش ­آموزان را در درازمدت پیش ­بینی می­ کند (فرر، اسکینر، مرچاند و کیندرمن^[۳۴]، ۲۰۰۸). مطالعات همچنین نشان داده ­اند که تعامل رفتاری – عاطفی به عنوان یک عامل محافظ در برابر فعالیت­های مخاطره­آمیز (مانند سوء مصرف مواد، رفتار مخاطره­آمیز جنسی و بزهکاری)، عمل می­ کند (اُفارل و موریسون^[۳۵]، ۲۰۰۳).

از آنجا که دانش ­آموزان دوره راهنمایی در یکی از مراحل حساس زندگی خود قرار دارند که بدون شک داشتن مهارت­ های اجتماعی آنان نقش مهمی برای داشتن زندگی سالم و همچنین رشد و پویایی جامعه ایفا می­ کند و از طرف دیگرتعامل رفتاری – عاطفی دانش ­آموزان، یادگیری، پیشرفت تحصیلی و رشد شناختی و اجتماعی آنان را تحت تاثیر قرار می­دهد بررسی عوامل تاثیرگذار بر مهارت­ های اجتماعی و تعاملات رفتاری و عاطفی دانش ­آموزان ضروری است. به همین دلیل پژوهش حاضر به بررسی روابط بین ویژگی­های شخصیتی، مهارت­ های اجتماعی دانش ­آموزان و تعامل رفتاری – عاطفی آنان در فعالیت­های کلاسی می ­پردازد. به عبارت
دقیق ­تر، این پژوهش نقش ویژگی­های شخصیتی را در رابطه با مهارت­ های اجتماعی و تعامل رفتاری – عاطفی دانش ­آموزان دوره راهنمایی می­سنجد و از آن طرف بر آن است که بگوید ویژگی­های شخصیتی چه تاثیری بر مهارت­ های اجتماعی و تعامل رفتاری – عاطفی
دانش ­آموزان دارد.

۱-۲- بیان مسئله

برخورداری از مهارت­ های اجتماعی و ارتباطات ثمربخش برای داشتن عملکردی موفق در زندگی ضروری است. مهارت­ های اجتماعی، رفتارهایی هستند که فرد را قادر به تعامل اجتماعی مؤثر و اجتناب از پاسخ­های نامطلوب نموده و بیانگر سلامت رفتاری و اجتماعی افراد هستند (گرمارودی و وحدانی­نیا، ۱۳۸۵). از مهم­ترین اهداف آموزشی دوران کودکی توسعه مهارت­ های اجتماعی بوده و میزان برخورداری کودکان و نوجوانان از این مهارت ­ها بر سلامت فردی و اجتماعی و نیز موفقیت تحصیلی آنان اثرگذار است. در حال حاضر با توجه به رابطه بین مهارت­ های اجتماعی و تامین سلامت فردی و اجتماعی دانش ­آموز، مدارس به طور روزافزونی در جستجوی راه ­هایی برای کمک به دانش ­آموزان به منظور ارتقاء مهارت­ های اجتماعی مثبت در مدرسه و جامعه هستند.

تحقیقات متعددی در خصوص عوامل مؤثر بر مهارت­ های اجتماعی انجام پذیرفته اما نقش ویژگی­های شخصیتی به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر مهارت­ های اجتماعی کمتر مورد توجه قرار داشته است. ‌بنابرین‏ از اهداف پژوهش حاضر، بررسی رابطه بین مهارت­ های اجتماعی و ویژگی­های شخصیتی افراد است.

از طرف دیگر نظریه­ های آموزشی بر مزایای یادگیری فعّال که شامل مشارکت در فعالیت­های علمی است، تأکید ‌می‌کنند. دیدگاه ساختارگرایی^[۳۶] مدعی است که دانش به صورت اجتماعی و فعالانه به دست می ­آید (جانسن، ۱۹۹۱؛ ویگوتسکی^[۳۷]، ۱۹۶۲). این دیدگاه اشارات عمیقی برای آموزش دارد، زیرا اعلام می‌دارد که دانش ­آموزان از آنچه که در بسیاری از کلاس­ها متداول است، نقش بسیار فعال­تری در یادگیری خودشان دارند (اسلاوین، ۲۰۰۶). همچنین بر اساس تحقیقات فورد^[۳۸] و بلانچارد (۱۹۹۳) رابطه نسبتا قوی بین مشارکت دانش ­آموزان در کلاس با رشد اجتماعی و شناختی آن ها وجود دارد. بر اساس تحقیق فین و راک (۱۹۹۷) و مارکس (۲۰۰۰) تعامل رفتاری – عاطفی دانش ­آموز، منجر به افزایش موفقیت تحصیلی و حس تعلق دانش ­آموز به مدرسه و دیگر نهادهای اجتماعی می­ شود (ویلمز^[۳۹]، ۲۰۰۳).

به نظر می­رسد که بهبود تعامل دانش ­آموزان به عنوان راه بالقوه­ای برای درمان نابرابری­های اجتماعی و پیامدهای آموزشی بهتر برای تمام دانش ­آموزان باشد (آپلتون^[۴۰] و همکاران، ۲۰۰۸؛ فردریکس^[۴۱] و همکاران، ۲۰۰۴؛ مک فارنی و مانس^[۴۲]، ۲۰۰۲ و هریس^[۴۳]، ۲۰۰۹). اما با وجود مزایای مشارکت فعّال، همه دانش ­آموزان در حقیقت به یک میزان در کلاس مشارکت نمی­کنند که این امر می ­تواند ناشی از ویژگی­های شخصیتی متفاوت آنان باشد.

مارکس (۲۰۰۲) گزارش می­دهد که تفاوت­های بین دانش ­آموزان بیشتر از تفاوت­های موجود میان کلاس­ها و مدارس، مسئول تنوع موجود در تعامل­های آنان است. ‌بنابرین‏ باید بر نقش شخصیت دانش ­آموزان بیش از عوامل محیطی تأکید شود. از آنجا که پژوهشی که نقش ویژگی­های شخصیتی را در مهارت­ های اجتماعی و تعامل رفتاری – عاطفی دانش ­آموزان مورد بررسی قرارداده باشد وجود نداشت، هدف از پژوهش حاضر بررسی این مسئله در دانش ­آموزان دوره راهنمایی با توجه به ۱-۱ ‌می‌باشد.

مهارت­ های اجتماعی

ویژگی­های شخصیتی

تعامل رفتاری – عاطفی

شکل ۱٫۱: نمودار مفهومی از روابط بین متغیرهای مورد پژوهش

۱-۳- اهمیت و ضرورت پژوهش

سال­های نوجوانی مرحله مهم و برجسته رشد و تکامل اجتماعی و روانی فرد به شمار می­رود. در این دوره نیاز به تعادل هیجانی و عاطفی به ویژه تعادل بین عواطف و عقل، درک ارزش وجودی خویشتن، خودآگاهی، برقراری روابط سالم با دیگران، کسب مهارت­ های اجتماعی لازم وکسب زندگی سالم و مؤثر از مهم­ترین نیازهای نوجوان است. انتظار همگان از مدرسه (آموزش و پرورش) در مرحله اول این است که دانش­آموزانی تربیت کند که در جامعه درست زندگی کنند و بتوانند مناسبت­های اجتماعی خود را درست سازماندهی کنند. ‌بنابرین‏ کمک به
دانش ­آموز در رشد و گسترش مهارت­ های مورد نیاز برای زندگی بهتر، ایجاد یا افزایش اعتماد به نفس در برخورد با مشکلات و حل آن ها و همچنین کمک به آنان در رشد و تکامل مهارت­ های اجتماعی لازم برای سازگاری موفق با محیط اجتماعی در جامعه ضروری به نظر می­رسد (شعاری نژاد، ۱۳۷۷).

جوامع امروز به خصوص نظام آموزش و پرورش این نیاز را احساس کرده ­اند که بایستی به شیوه­ای نو با مسائل برخورد کنند. پیشینه پژوهشی مربوط به مهارت­ های اجتماعی که حوزه­ای فعّال، غنی و نویدبخش از ادبیات روانشناسی را تشکیل می­دهد، ناظر بر همین هدف است. همین مسئله بیان کننده ضرورت بررسی بیشتر و همه­جانبه­تر در زمینه مهارت­ های اجتماعی دانش ­آموزان است. از طرف دیگر مشارکت در فعالیت­های سازمان یافته مدارس ضامن تقویت روحیه تعامل رفتاری – عاطفی در دانش ­آموزان و آماده ساختن آن ها برای ورود به زندگی اجتماعی است (طوسی، ۱۳۷۰). مشارکت به معنای پذیرش یک عمل مشترک و متقابل در یک موقعیت گروهی و در معنای گسترده ­تر، ویژگی پویای یک عمل پیچیده است که در اثر تعامل رفتاری – عاطفی افراد، در موقعیت­های گروهی، اجتماعی یا رفتاری متعدد حاصل می­ شود و نیل به یک هدف مشخص را تسهیل می­ کند.